Aernout Mik. Raw Footage / Scapegoats
Aernout Mik (1962, Groningen) presenteert in BAK, basis voor actuele kunst, Utrecht, zijn twee nieuwe videowerken Raw Footage en Scapegoats (beide 2006). Ze zijn de uitkomst van een langdurige samenwerking tussen BAK en Mik, die voortkwam uit het door BAK in november/december 2005 gerealiseerde projectConcerning War, dat handelde over de representatie van oorlog binnen de hedendaagse kunstpraktijk en bestond uit een tentoonstelling en een reeks symposia, gesprekken, lezingen en discussies. Ter afsluiting van het project verscheen onlangs de publicatie Concerning War: A Critical Reader, met nieuwe en bestaande teksten van kunstenaars en schrijvers, onder wie Boris Buden, Martha Rosler en Sean Snyder. De hierin onderzochte problematiek varieert van de beperkingen van publiek activisme tot de gewelddadigheid van beelden, die wordt getoetst aan een concreet gegeven als de moord op regisseur Theo van Gogh en de directe aanleiding hiertoe, zijn samen met Ayaan Hirsi Ali geproduceerde film Submission.
Het onderwerp van Miks twee nieuwe films is van een compleet andere orde en schaal dan dit laatste voorbeeld van polderterrorisme, laat staan dat er enige overeenkomst zou zijn met het blasfemisch getinteSubmission. Raw Footage ontstond min of meer per toeval. Ter voorbereiding op een nieuw werk over menselijk handelen – de vaste fascinatie van de kunstenaar – gedurende een oorlogssituatie, meer specifiek een burgeroorlog, ging Mik op zoek naar zogenoemde ‘war rushes’, filmopnames die nietswaardig, dubbelzinnig of om andere redenen niet nieuwsfähig worden bevonden en de nieuwsuitzendingen of actualiteitenprogramma’s niet halen. Weggestopt in de kelders van persbureaus als Reuters en ITN blijken stapels van dit restmateriaal te wachten om bij het vuil te worden gezet. De hiertussen aangetroffen beelden van de verschillende oorlogen in het voormalige Joegoslavië bleken Mik bij nader inzien te interessant om enkel als onderzoeksmateriaal te dienen, te goed om ongebruikt te laten. Raw Footage, een drie kwartier durende montage van dit materiaal, werd zo het eerste werk waarvoor Mik gebruik heeft gemaakt van bestaande documentaire beelden.
Frappant is dat het nieuwe werk nauwelijks lijkt te verschillen van Miks eerdere videowerken; in ieder geval zijn de beelden die we erin te zien krijgen typische Mik-beelden, die gemonteerd zijn en voorbijglijden in de trage, typische Mik-dynamiek. We zien soldaten en burgers voorbij trekken, gewapende burgers ook, waarvan nooit helder is bij welke partij ze horen, de Bosnische, Servische, Kroatische of Kossovaarse. Ze hangen rond in boomgaarden bij verlaten huizen, verveeld, vermoeid of zelfs languit slapend in het gras. Soms wordt het heuvelachtige landschap afgetuurd in afwachting van wat komen gaat. Dan zien we ze met een sigaret in de mond en een colaatje in de aanslag achteloos wat raketten afvuren op een onzichtbaar doelwit. Een vrouwelijk eskader trekt voorbij, voorzien van kalasjnikovs, maar evengoed van perfect gelakte nagels en de kenmerkende Oost-Europese make-up. We zien kleine kinderen spelen met echt en nagemaakt wapentuig, de iets oudere voetballen op een dor veldje tussen de kapotgeschoten huizen. Dieren lopen los rond, een kudde geitjes graast wat onkruid tussen stoeptegels vandaan, een varken met een kapotgeschoten bil trippelt onrustig heen en weer. Af en toe klinkt er een luchtalarm en zien we enige mensen gebukt rennen naar een veilig onderkomen. Anderen lijken zich er weinig meer van aan te trekken. Ze lopen rustig verder met de tas vol boodschappen.
Net als in Miks andere videowerken gaan de personages hier op in hun routineuze handelingen, als een soort automaten, in ongewone omstandigheden; ongeacht de gebeurtenissen om hen heen of de acties van anderen, gaan ze onverstoorbaar door met hun eigen bezigheden. Ook hier lijkt het alsof niemand goed beseft wat het doel is van zijn acties; er is weinig of geen interactie, reactie of individuele expressie. De gebeurtenissen kabbelen voort, zonder verhaallijn, plotontwikkeling of climax. Er is niettemin ook een belangrijk verschil. Zoals in alle films van Mik lijkt het gedrag van de mensen die erin voorkomen ook hier op een onwerkelijke manier vreemd, omdat de directe oorzaak van hun gedrag buiten beeld blijft. We zien een enkel lijk opgepikt worden uit een rivier of een ontploffinkje in de verte, maar niet de echt gruwelijke ingrediënten van een burgeroorlog, het bloedvergieten, de verkrachtingen, de genocide enzovoort. Het punt is net dat we (in dit geval) maar al te goed weten dat dit alles óók heeft plaatsgevonden, de beelden daarvan zagen we immers wél op het journaal. Het een is daarom niet meer los te zien van het ander. Op een paradoxale manier benadrukt Raw Footage het artificiële in het werk van Mik, onder meer ook door de handige, fraaie montage, het beeldrijm dat Mik toepast en de projecties op twee schermen. In tegenstelling tot wat men wellicht gewend is te denken, probeert Mik ons geen inzicht te verschaffen in de ‘werkelijkheid van ons allen’, maar enkel in de zijne.
Hoe die werkelijkheid eruitziet, maakt het andere werk in BAK duidelijk. Het half zo lang durende Scapegoatsis een traditionele Mik-video, met een groep van getrainde en ongetrainde acteurs die grotendeels improviserend een bizar theater opvoeren. De omstandigheden ogen realistisch, maar tegelijk klopt er iets niet helemaal. Scapegoats is een van Miks grotere projecten totnogtoe. Een groep mensen, waarvan sommigen bewapend, drijft een andere groep mensen een ijshockeystadion binnen. De gevangenen zijn er volledig overgeleverd aan de grillen van de heersers. Er wordt hen van alles toegeschreeuwd (onhoorbaar, want de video is geluidloos) en af en toe krijgt iemand zomaar rake klappen of een trap in het kruis. Verspreid door de hal staan veldbedden, mensen staren wezenloos voor zich uit of maken een praatje met hun al dan niet gewonde buur. Onderwijl staat ergens iemand te koken. Er lopen verschillende vage types rond, zoals een Arabier in traditionele kledij. Gaandeweg blijken slachtoffers en overheersers geregeld van rol te verwisselen en op een gegeven moment lijkt een groepje gevangenen, vol ongeloof, te worden vrijgelaten. De mens wordt hier afgeschilderd als een potentieel levensgevaarlijk groepsdier dat onder zekere omstandigheden in staat moet worden geacht tot het begaan van gruwelijke misdaden tegen zijn medemens. Tamelijk pijnlijk om er weer eens op te worden gewezen, maar veel nieuws vertelt het ons natuurlijk niet.
• Aernout Mik. Raw Footage/Scapegoats loopt tot 24 december in BAK, basis voor actuele kunst, Lange Nieuwstraat 4, 3501 DG Utrecht (030/231.61.25; www.bak-utrecht.nl).
