Lawrence Weiner. Dicht Bij
In 1971 reist Lawrence Weiner naar Oost-Duitsland. Vandaar verstuurt hij postkaarten met het opschrift BROKEN OFF naar vrienden en kennissen aan beide kanten van de Berlijnse Muur. De actie is slechts een van de vele vormen waarin het werk Broken Off wordt uitgevoerd. In eerste instantie bestaat het werk als een video die Weiner in 1971 in samenwerking met Gerry Schum maakt, waarna het onder meer als tekst op postkaarten of luciferdoosjes verschijnt en als performance wordt gerealiseerd. Zoals steeds bij Lawrence Weiner zit de essentie van het werk in het taalkundige statement vervat (hier BROKEN OFF) en zijn de presentatie en de fysieke uitvoering ervan secundair. Of de in taal geponeerde actie ook werkelijk wordt uitgevoerd, hoe en door wie, is voor Weiner onbelangrijk. De kunstenaar laat ruimte voor interpretatie, transformatie en adaptatie door de beschouwer. Hij ontzegt het werk een absolute betekenis. Broken Off kan in wezen dan ook op talloze manieren geïnterpreteerd en gematerialiseerd worden – van het afgebroken oor van een koffiekop tot een verbroken telefoonverbinding – al voorziet de implementatie in een gespleten Duitse context het werk provisoir van een politieke en sociale lading.
Twintig jaar na de val van de Berlijnse Muur richt BAK, basis voor actuele kunst in Utrecht, het internationaal georiënteerde Former West op. Het langdurig onderzoeksproject stelt zich tot doel na te gaan hoe kunst en cultuur zich sinds 1989 ontwikkeld hebben en hoe ze zich verhouden tot de politieke, economische en technologische veranderingen van de voorbije decennia. Maria Hlavajova, artistiek directeur van BAK en oprichtster van Former West, trad daarover het voorbije jaar in dialoog met Lawrence Weiner. In hun gesprekken hadden ze het over maatschappelijke vraagstukken als de westerse hegemonie, hoe die doorbroken kan worden en hoe daardoor andere relaties tot de wereld gesuggereerd kunnen worden. Het resultaat van deze gesprekken staat nu onder de noemer Dicht Bij tentoongesteld in BAK. In haar semantische ontkoppeling verwijst Dicht Bij naar een situatie waarin dingen tegelijk dichtbij en afgesloten zijn, een paradox die Weiner hier aan de confrontatie tussen verschillende culturen ophangt.
Voor de gelegenheid ontwierp Lawrence Weiner drie nieuwe werken, alsook een verrassende uitgave. In Op het op wordt een korte lijst van hiërarchische relaties gepresenteerd. Vertrekkend vanuit het quasi eenduidige OP HET OP/ON THE UP ontwikkelt de relatie zich tot het ongemakkelijke OP HET BENEDEN OP/ON THE BELOW UP. Alle referenties naar context, actie of materiaal blijven uit; het werk verwijst louter naar een positie.
Ten opzichte van een dergelijke abstractie toont Humpty Dumpty zich net verrassend expliciet. In vier schema’s wordt stelselmatig de confrontatie tussen een dominante en een ondergeschikte massa geschetst. De drie eerste schema’s illustreren aan de hand van tekst en tekeningen hoe de confrontatie leidt tot de creatie van een uniek composiet. In plaats van door de overheersende massa verdrukt te worden, smelt de ondergeschikte massa er in het onderlinge contact mee samen. Het laatste schema refereert aan de figuur Humpty Dumpty, die in het gelijknamige kinderrijmpje van een muur valt en als een gebroken ei op de grond belandt, om te benadrukken dat beide massa’s op het moment van contact niet meer strikt van elkaar te onderscheiden zijn. De dominante massa zal uiteindelijk niet overheersen; de hiërarchische relatie wordt op het moment van de botsing simpelweg ondermijnd.
In tegenstelling tot Op het op, waarin de hegemonie schijnbaar geaffirmeerd wordt, lijkt Humpty Dumpty elke hiërarchie af te wijzen – een tegenstelling die ook in de vormgeving wordt weerspiegeld. Waar Op het op zich met het typische font naadloos inschrijft in Weiners strakke ‘huisstijl’, heeft Humpty Dumpty de aanblik van een ruwe schets. De blauwe kaders die in Op het op de voorzetsels omsluiten staan in scherp contrast met de open cirkels rond de schema’s van Humpty Dumpty. Zelfs de ruimtelijke positie van de werken – elk aan één kant van de ruimte – lijkt ze lijnrecht tegenover elkaar te plaatsen; de ene als onveranderlijke autoriteit, de andere als ontwikkeling van pure potentie.
De verhouding tussen beide werken is echter complexer van aard. In zijn relatie tot de beschouwer is het namelijk Op het op dat meer mogelijkheden toelaat. Hoewel het werk het bestaan van hiërarchische relaties lijkt te bevestigen, suggereren de taalkundige fricties in de statements, meer nog in het Engels dan in het Nederlands, de complexiteit van dergelijke relaties. In tegenstelling tot de, naar Weiners normen, uitgebreide beschrijving in Humpty Dumpty laat de abstractie van het statement tot een louter relationele waarde zoals OP HET OP of BROKEN OFF een verregaande invulling toe door de beschouwer – een verleidelijke ongedefinieerdheid die ook het derde werk, Voortgebracht door de resonantie van een dissonantie, kenmerkt.
Desalniettemin wordt ook de potentialiteit van Op het op bedreigd, en wel door de specifieke tentoonstellingscontext. De aandacht die in het discours rond de tentoonstelling aan het onderzoek van Former West en de sociaal-politieke situatie wordt besteed, legt in zekere mate een hypotheek op het werk. Weiner schreef weliswaar ook Broken Off in een expliciet politieke context in, maar dat deed hij slechts via een van de vele incarnaties van het werk. De politieke interpretatie vormde daardoor slechts een mogelijke, en niet de absolute, betekenis van het werk. In Dicht Bij worden de werken voorlopig echter alleen in een politiek betoog ingezet. Zolang alternatieve registers uitblijven, loopt het werk bijgevolg het gevaar in haar eigen discours ten onder te gaan. Het is daarom in eerste instantie aan de beschouwer om de ruimte op te eisen die het mogelijk maakt om de statements in eigen termen te interpreteren, ongeacht of het wereldmachten of sculpturale objecten betreft.
• Dicht Bij van Lawrence Weiner loopt tot 28 maart in BAK Utrecht, Lange Nieuwstraat 4, 3512 PH Utrecht (030/231.61.25; www.bak-utrecht.nl).
