The Otolith Group. Xenogenesis
Xenos en Genesis stammen allebei uit het Oudgrieks. Xenos verwijst naar vreemdeling: een buitenstaander, een vriend, een gast, een vijand uit een andere gemeenschap, een mogelijke god vermomd als onbekende bezoeker. Genesis betekent oorsprong of herkomst, maar ook voortbrenging of voortbrengsel. Het samengestelde woord Xenogenesis verwijst aldus naar een herkomst elders, maar ook naar afstammelingen en nakomelingen die verschillen van hun ouders.
Xenogenesis is de naam van de overzichtstentoonstelling van The Otolith Group die het Van Abbemuseum in de zomer van 2019 presenteert. Het kunstenaarscollectief werd in 2002 in Londen opgezet door kunstenaars en theoretici Anjalika Sagar en Kodwo Eshun. Sindsdien is hun werk wereldwijd te zien in musea en projectruimtes en op biënnales. The Otolith Group is verbonden met het afrofuturisme, een cultuurfilosofische stroming die de ontwikkeling van de Afrodiaspora in relatie plaatst tot technologische ontwikkelingen. Sciencefiction komt terug in zowel de vorm als de inhoud van hun praktijk. Overigens: een otoliet is een structuur in het binnenoor van onder meer mensen en beenvissen, die een functie heeft in het waarnemen van geluid, versnelling en zwaartekracht. In het Van Abbemuseum toont het collectief tien uiteenlopende installaties, veelal met bewegend beeld, uit de afgelopen decennia.
De titel verwijst ook naar Octavia E. Butlers (1947–2006) Xenogenesis-trilogie, uitgegeven tussen 1984 en 1989, inmiddels bekend onder de titel Lilith’s Brood. Lilith is de eerste geliefde van Adam, en ze is terug te voeren op orale tradities ouder dan de joodse. Deze mysterieuze, duistere vrouw gedroeg zich onwenselijk, wilde zich niet onderwerpen, en daarom werd uit Adams rib Eva geschapen: ‘moeder van al wat leeft’. De Lilith in Butlers trilogie is een personage dat de Apocalyps overleeft en mensen leidt in het mengen van hun DNA met een buitenaardse soort om te kunnen overleven. Genetische ontwikkeling en het creëren van hybride individuen en gemeenschappen is een thema bij Butler.
In de associatief opgebouwde tentoonstelling duikt dit verhaal al dan niet expliciet op. De eerste zaal is betoverend en angstaanjagend tegelijk. De innemende video Anathema uit 2011 plaatst de kijker voor een lcd-touchscreen: hypnotiserende beelden van vloeibare kristallen, stedelijke infrastructuur en relationele intimiteit vloeien in elkaar over – is de verleidelijke esthetiek van het technokapitalisme een uitkomst of een val? Even verderop is de film O Horizon uit 2018 te zien, over de visionaire Visva-Bharatischool in India, waar verbinding tussen kunst, muziek, dans, ambacht, wetenschap en natuur centraal staat. Medium Earth en Who Does the Earth Think It Is?, respectievelijk uit 2013 en 2014, verkennen de visie van mensen op aardbevingen. Onwetenschappelijke voorspellingen van burgers onthullen een gebrek aan bewustzijn van de menselijke invloed op de aarde. Een voice-over omschrijft aardverschuivingen als de verstoorde communicatie tussen families van breuklijnen: de wereldkaart als een lichaam dat van pijn vertrekt. In de video The Third Part of the Third Measure uit 2017, zien we de Afro-Amerikaanse componist-musicus Julius Eastman ‘conflict’ tot uitdrukking brengen in repeterende patronen. Het werk begint en eindigt met een beroemde speech van Eastman aan de Northwestern University in 1980.
Halverwege de tentoonstelling vinden we rijen en rijen van uitvergrote foto’s van postzegels, met daarop de eerste leiders van onafhankelijk geworden staten in Afrika en Azië. In the Year of the Quiet Sun was in 2015 al te zien in Utrecht bij Casco. Daar was de verzameling zegels overweldigend en verwarrend. De kleine instelling kon het werk niet zo gepolijst tonen, het archief van zegels voelde er onaf en onmogelijk. Hier in het museum – schoon, uitgebreid, gekaderd en uitgelicht – is dat anders. Xenogenesis lijkt deel uit te maken van een fantasiewereld die onze verwarring en verlangens vormgeeft en uitlegt, en daardoor bijna comfortabel wordt.
De buitenwereld dringt zich wel op in fragmenten uit filmarchieven over het verlangen naar een pan-Afrikaanse Unie en een Beweging van Niet-Gebonden Landen. Die fragmenten resulteren in een al even ontroerend als onvoorstelbaar geschiedenisverhaal. Net zo is het ideaal van toekomstige verbinding, en het erkennen van onderlinge afhankelijkheid, door de hele tentoonstelling voelbaar. De werken openen een mentale ruimte waarin te leven valt met een herkomst en een nageslacht in het onbekende; waar versmelting van tijden en werelden denkbaar is; waar niets definitief is, en waar het heden niet tot wanhoop hoeft te leiden. Meer nog dan vervreemding, biedt de tentoonstelling toevlucht: xenogenesis als soelaas, in plaats van als vraagstuk.
• The Otolith Group. Xenogenesis, tot 18 augustus in Van Abbemuseum, Bilderdijklaan 10, 5611 NH Eindhoven.
