Chasing Shadows van Santu Mofokeng, Extra City, Antwerpen

Extra City presenteert deze zomer een uitzonderlijke tentoonstelling van de Zuid-Afrikaanse fotograaf Santu Mofokeng, geproduceerd door Kunsthalle Bern, Jeu de Paume (Parijs) en Bergen Kunsthall. Curator Corinne Diserens selecteerde zes fotoreeksen. Het levert een overzichtelijke, relatief kleine tentoonstelling op die niettemin een samenvatting moet bieden van dertig jaar ononderbroken activiteit. Verspreid over enkele ruimtes, krijgen we een beeld van een fotograaf die niet terugschrikt om zijn eigen zoektocht naar zingeving centraal te stellen, zowel vanuit een individueel als een maatschappelijk perspectief. Vanuit een postkoloniale context ontwikkelt Santu Mofokeng een nieuwe beeldsacraliteit, die de zoektocht naar een esthetische balans en een spirituele diepgang weet te verenigen in één groot en consequent gebaar.

De eerste reeks, Appropriated Spaces, draait rond het problematische begrip ‘thuis’ (de Engelse term home is in deze context slecht vertaalbaar), dat in de naweeën van het apartheidsregime zowel een geopolitieke als een spirituele invulling krijgt. Zo documenteert hij een zionistisch-apostolische kerkdienst, die plaatsvindt in een verpauperde uithoek van het centrum van Doornfontein. De overhellende muren van het pand werpen een donkere schaduw over de hoofden van de gelovigen en dat lijkt hun verbondenheid te verstoren. Tegelijk suggereert Santu Mofokeng via de bovenzinnelijke kracht van deze samenkomst een uitweg uit de – voor de zwarten – uitzichtloze toestand onder het toenmalige apartheidsbewind.

Ook in de reeks Train Church komt Mofokengs empathische verbeelding van rituele activiteiten tot uiting. Drummend in een stoptrein tussen Soweto en Johannesburg fotografeert hij een spontane gebedsstonde. De drukke atmosfeer in de piekuurtrein wordt gedempt en gekaderd in Mofokengs zwart-witfotografie, die inzoomt op de religieuze trance van de gelovigen. Mofokengs betrokkenheid bij dit gebeuren, dat – zoals hij zelf aangeeft – aanvankelijk zijn ochtendlijke zielenrust verstoorde, groeit uit tot een gedeelde ervaring met een transformatieve kracht, die ook de toeschouwer niet onberoerd kan laten.

Santu Mofokeng documenteert niet zomaar een cultureel fait-divers van de Zuid-Afrikaanse maatschappij. De fotograaf pleit ook voor een eerherstel van de verschillende religieuze gemeenschappen en benadrukt hun positieve rol in de strijd tegen apartheid. De kerkgemeenschappen droegen niet alleen bij tot een sociale cohesie, maar ook tot een proces van zingeving bij de massale volksverhuizingen en bij de constructie van de townships. Er ontstond een mystieke natuurbeleving die gekoppeld werd aan een christelijk transformatiebegrip, waardoor het nieuwe landschap als het ware een mythologische herbestemming kreeg. Deze vorm van geestelijke toe-eigening van het landschap speelt nog steeds een essentiële rol in de overlevingsstrategie van zwarte gelovigen in Zuid-Afrika.

De reeks Chasing Shadows, die hoofdzakelijk bestaat uit opnamen van Goede Vrijdagrituelen in de Moutulenggrotten in de provincie Vrijstaat, presenteert Santu Mofokeng als een ‘metaforische biografie’ waarin hij op zoek gaat naar de betekenis van zijn eigen spiritualiteit. Op aandoenlijke wijze koppelt hij zijn positie aan die van een generatie, opgegroeid ‘op de dorsvloer van het geloof’, die het om verschillende redenen niet heeft aangedurfd om zich van haar eigen spiritualiteit bewust te worden en die vrij te ontwikkelen. In Chasing Shadows onderneemt Santu Mofokeng een in mijn ogen even moedig als introspectief project: het onderzoek naar de eigen spiritualiteit aan de hand van artistieke productie. Een doorgedreven esthetische aandacht – voor bijvoorbeeld textuurrijke rotsformaties, dampende offervuren, zingende gelovigen in tijdloze gewaden – en een uitgelezen lichtdramaturgie vormen samen een evocatief geheel van een mythologische werkelijkheidservaring. Zelden was fotografie zo eenvoudig en gelaagd, zo reëel en spiritueel tegelijk.

In de laatste verzameling foto’s krijgen we uittreksels uit de reeks Climate Change te zien, die op een meer exoterisch aspect van transformatieve geografie wijzen. Santu Mofokeng stelt zichzelf voor de uitdaging om de bijna onzichtbare, langzame processen van klimaatverandering in het snelle medium fotografie om te zetten. We zien hier echter geen schokkende beelden van vervuiling en natuurlijke verschraling, wel duizelingwekkende landschapsopnamen met een subliem, mythologisch karakter. De titel van de reeks, Climate Change, moet bijgevolg niet al te letterlijk worden opgevat. Net op het moment dat wetenschappers en politici de mond vol hebben van klimaatsverandering, toont Mofokeng hoe het innerlijke klimaat van het landschap is gewijzigd. De eens zo gegeerde Zuid-Afrikaanse landschappen hebben na de traumatische gebeurtenissen van ruim driehonderd jaar kolonisatie een gedaantewisseling ondergaan, die het land tot een droge, onherbergzame plek maakt waar de wind als een goddelijke toorn doorheen waait. Mofokengs krachtig gecomponeerde zwart-witfotografie werkt als een zoetzure herinnering aan een verloren paradijs – klimaatsverandering krijgt bij hem een existentiële betekenis.

De presentatie sluit af met een nogal gekunstelde reeks ‘traumatische landschappen’ waarin Santu Mofokeng focust op de concentratiekampen van de Holocaust. Deze oorden van horror worden gepresenteerd in hun clichématige rust en melancholische esthetiek, en missen zo de frisse en zelfreflexieve diepgang van een reeks als Chasing Shadows.

De tentoonstelling presenteert een uitstekende uitsnede uit het magistrale werk van Santu Mofokeng. Met zijn foto’s maakt Mofokeng een reis door een land, maar tegelijk ook een intense spirituele reis, naar het diepst van zijn wezen als mens, als reporter, en als kunstenaar. De zes fotoreeksen bieden een compacte kijk op Mofokengs gestadige uitdieping van grote narratieve thema’s als landschap, geheugen, trauma en spiritualiteit. Een kleine vitrine in de Project Room, met extra leesvoer en ook een video-interview, zorgt voor een beter begrip van Mofokengs oeuvre. Tot slot mag de catalogus, die naar aanleiding van de tentoonstelling werd gemaakt, onder redactie van Corinne Diserens zelf, gelden als hét monografische standaardwerk tot nog toe.

• Chasing Shadows. Santu Mofokeng. Thirty years of photographic essays (curator: Corinne Diserens), tot 29 juli in Extra City, Tulpstraat 79, 2060 Antwerpen (03/677.16.55; www.extracity.org).