Communitas – Aernout Mik in het Stedelijk Museum Amsterdam

Het is sinds 1999 geleden dat de Nederlandse kunstenaar Aernout Mik nog een overzichtstentoonstelling kreeg in eigen land. Ondertussen veroverden zijn video-installaties het westerse halfrond. Het eerder dit jaar heropende Stedelijk Museum komt nu met een langverwacht overzicht van zijn werk van de afgelopen vijftien jaar.

Elke bezoeker die zich in de monumentale kelderruimte van het Stedelijk Museum begeeft, komt meteen voor een keuze te staan. De tentoonstelling heeft twee ingangen. Ze worden van elkaar gescheiden door een matglazen wand, die door de wisselend gekleurde neonlampen nu eens doorzichtig, dan weer ondoorzichtig wordt. Het beeld van de andere bezoekers vertroebelt en verdwijnt, om dan weer in alle scherpte te verschijnen. Dat is wat ook de meeste werken van Aernout Mik doen: zijn beelden spiegelen ons iets voor en doen het vervolgens weer teniet.

Dezelfde glasplaten vormen het centrale element van de rest van de tentoonstelling. Je kan Miks werken niet zomaar als videowerken omschrijven. Zijn werk bestaat uit beelden die gematerialiseerd worden via een uitgekiende interactie tussen het flikkerende licht van digitale videoprojectoren en het transparante medium van industrieel glas. Meer dan alleen maar cinematografisch zijn Miks beelden ook fysiek: ze staan in de ruimte en leven op gelijke voet met de toeschouwer. Door het immersieve karakter van geluidloze meerkanaalsprojecties (de tentoonstelling behelst hoofdzakelijk filmische diptieken en triptieken) ontstaat er een haast contemplatieve sfeer, een diepe rust die in schril contrast komt te staan met de inhoud van de beelden zelf.

De gefilmde personages komen manshoog in beeld, ze materialiseren zich als het ware in de ruimte. Wat we te zien krijgen zijn bevreemdende sociale processen. Er ontstaan complexe interacties tussen de personages in beeld, zonder dat je de betekenis van hun handelingen kan ontrafelen. Een beweeglijke, langzaam zwalpende camera tast deze scènes af, onderzoekend en terughoudend tegelijk. Door de ontdubbelde schermen – die vaak twee dicht bij elkaar liggende standpunten weergeven op eenzelfde situatie – ontstaat er een dynamisch cinematografisch spel, waarbij camerabewegingen nu eens harmoniëren, dan weer met elkaar in botsing komen. De toeschouwer wordt voortdurend bewust gemaakt van zijn eigen bewegingen en standpunten ten overstaan van de video’s.

De tentoonstelling presenteert 13 werken uit de laatste 15 jaar. In Middleman (2001) voert Mik een grotesk gezelschap van speculanten op, die in de meest bevreemdende poses ten onder gaan aan de stroom negatieve beursberichten. Door een doorgedreven mise-en-scène ontstaat er een genadeloze apocalyptische atmosfeer: hier krijgen we de veelbesproken ‘crisis’ niet te zien als een historisch evenement, maar vooral als een conditie.

Miks gevoel voor cinematografische mise-en-scène wordt echter op de spits gedreven als hij zich buigt over historisch filmmateriaal uit het koloniale verleden van Nederland in de jaren 20. In White Suits, Black Hats (2012) gebruikt hij een dialectische driekanaalsprojectie om de formele structuren van parades, marsen, dans- en muziekgelegenheden en andere representatieve momenten in een koloniale context te analyseren. Ook hier legt Mik weer een uiterst scherp gevoel voor ritme en camerabewegingen aan de dag, en weet hij een complex spel op te voeren tussen de kruisende blikken van camera, subject en toeschouwer.

In de centrale ruimte, ietwat boven het geheel verheven op een houten platform, waardoor de toeschouwer plots een overzicht krijgt over de labyrintische scenografie, staat de driekanaalsinstallatie Communitas (2010). Doorheen een hele reeks conferentiezalen en vergaderruimtes in het stalinistische Paleis voor Cultuur en Wetenschap in Warschau beweegt zich een massa individuen van de meest uiteenlopende pluimage: magistraten, beklaagden, protestanten, veiligheidsagenten, politiemannen en klaplopers. Wat er precies aan de hand is, blijft alweer onduidelijk. De film ademt een bedrukte sfeer en suggereert een democratie in crisis of een samenleving na een mislukte revolutie, al zijn er ook momenten van euforie en optimisme te bespeuren. Door de stille, meditatieve en toch dynamische observatie van de camera te laten contrasteren met de groteske bewegingen van de personages, worden de beelden op een metaforisch plan getild en krijgen ze een universeel karakter. In Communitas onderzoekt Mik hoe het politieke lichaam, gevormd door een grote hoeveelheid incompatibele individuen, na de val van alle hegemonische systemen alsnog in beweging kan komen en zich kan organiseren. Of juist niet?

Mik brengt onze blik op sociale gedragcodes in verwarring, vaak tegen de achtergrond van historisch geladen locaties. Zijn tentoonstelling is een geritmeerde reis langs revolutionaire simulaties, religieuze hysterie, verwarde autoritaire en morele handelingen, ongedefinieerde protestacties, onspectaculaire oorlogssituaties en basisdemocratische bijeenkomsten. Door de translucide glasprojecties zien we de meest uiteenlopende figuren op fragmentarische wijze verschijnen en verdwijnen: melancholische revolutionairen, gedeprimeerde ondernemers, inefficiënte militairen, verwarde veiligheidsagenten, besluiteloze juristen en plagerige schoolkinderen. Hun stemmen worden opgeslorpt door de muren van het museum.

Wat Jeff Wall deed met fotografie, doet Aernout Mik met video. Hij hanteert een doorgedreven enscenering en irrationele narratieve structuren die het de toeschouwer onmogelijk maken om zich tot één perspectief te beperken. Voortdurend wordt de kijker uitgedaagd om nieuwe invalshoeken en verbanden te zoeken. Mik tilt het medium daarmee op een conceptueel (en zelfs universeel) niveau. De gechoreografeerde composities, die steevast stereotiepe sociale gedragscodes van groepen én individuen aan het wankelen brengen, onttrekken zich aan specifieke situaties en contexten, en worden metaforische beelden van een complexe en verontrustende eigentijdsheid.

• Communitas van Aernout Mik, tot 25 augustus in het Stedelijk Museum, Museumplein 10, 1071 DJ Amsterdam (020/573.29.11; www.stedelijk.nl).