Dagboek 1986-1987
Onderstaande dagboekfragmenten zijn geput uit het digitale dagboek van Daniël Robberechts (Brussel, 1937 – Everbeek, 1992). Vanaf december 1986 tot aan zijn dood zou Robberechts zijn dagboek bijhouden op de MAChine, zoals hij zijn computer steevast noemde. Aan de MAChine wijdde hij bijzonder lezenswaardige glossen. De fragmenten zijn het resultaat van zoekoperaties in het dagboek 01/12/1986-31/12/1987 op basis van de termen ‘MAChine’, ‘computer’ en ‘floppy’.
M 011286 Het ‘nieuwe boek’ dat op computerschijf zou verschijnen i.p.v. gedrukt: ik zou absoluut niet enthousiast zijn, maar wel wanneer samen met elk verschijnend boek ook de schijf ervan geleverd zou worden: niet alleen hoef je geen indexen meer te hebben, maar van elk woord dat je opvalt zou je meteen kunnen nagaan waar het nog in de tekst voorkomt.
Zo 211286 MAChine. De tekstverwerker als bijna onmisbaar instrument bij het vertalen. B.v.: na meer dan 100 pp. rijst de vraag: hoe heb ik ‘dit-il’ vertaald bij Dannemark? Via ‘Find’ vind ik in minder dan een kwartier waar ik ‘zei hij’ en ‘zegt hij’ gebruikt heb. Het zou nóg beter zijn als ik over een schijfje beschikte met de oorspronkelijke Dannemark erop.
M 291286 Proberen om Word als startschijf te gebruiken, mislukt. De MAChine een paard dat ik nog niet helemaal vrij kan berijden.
Za 030187 Gister en vandaag de hele dag gewerkt aan de regellengte voor TO(X,O)T: op zoek naar een regellengte voor de MAChine die zoveel mogelijk overeenkomt met die van het typoscript tS. Een mislukking: de lengten die goed overeenkomen met de regelvallen in tS schommelen van fragment tot fragment, van alinea tot alinea tussen een insprong van 3.36 cm tot 4.2. Er valt blijkbaar niet te ontkomen aan grove benadering. Een maximale regellengte bepalen waarbinnen alle regels moeten kunnen passen, het overschot wordt dan opgevuld? Als de zetterij maar op dezelfde manier te werk gaat… Anders: voor elk fragment een optimale regellengte bepalen? (onmogelijk verschillende alinea’s binnen hetzelfde fragment elk een eigen regellengte te geven.) Of: van een fragment eerst de gewenste regelvallen juist plaatsen, daarna de rest laten vollopen? En verder: welke regellengte kiezen voor de fragmenten die nog niet getikt werden, en alle volgende?
Zo 040187 Regellengte met de MAChine: telkens een versie van het IBM-typoscript vergelijken met de versie van de MAC? Zou toch wat ál te omslachtig zijn. En hoe kan je zorgen dat die vergelijking grondig gebeurt, dat ze niet over bepaalde gelukkige of ongelukkige regelvallen heenkijkt?
Do 080187 MAChine. Hypothese over de talrijke overblijvende tikfouten (ook in de publicaties van de fabrikanten zelf): de tekens op het scherm stralen eigenlijk niet continu (cf. het verhaal van Pol over de VUB-prof die foto’s maakte van het scherm, verscheidene foto’s waren leeg omdat precies was afgedrukt tussen twee straalflitsen in), feitelijk neem je ze dus niet allemaal fysiek waar; dit feit gecombineerd met het feit dat je bij het lezen altijd zelf ‘springt’ en invult (vandaar de moeilijkheid om proeven te lezen van een tekst die je te goed kent), heeft tot gevolg dat je op het scherm toch altijd weer over fouten heenleest. Betekent dat je toch altijd van het papier moet proeflezen. ∆ MAChine: een paradox: je bent vanzelf geneigd om zoveel mogelijk gebruik te maken van alle mogelijkheden die de machine biedt, en dus om zoveel mogelijk te coderen; maar de zetters (zowel Fotec als Pion) vragen allen dat je zo weinig mogelijk coderingen aanbrengt. ∆ TO(X,O)T: eens proberen om mijn beweegredenen i.v.m. de zetregel op een rijtje te zetten: A. Ik ga ervan uit dat bij een vaste regellengte (links en rechts uitgelijnd) er toch altijd verschillende mogelijkheden zijn om de regel af te breken (anders zou het niet mogelijk zijn, de regels voor het afbreken van woorden na te leven) en met wit bij te vullen: er is een speling in de breedte. I.p.v. de keuze aan de zetter (of de zetmachine) over te laten, wil ik die keuze zelf bepalen op literaire grond, om op sommige plaatsen verdoken enjambementen te produceren: gewenste regelvallen. (Ik veronderstel dat die een subliminaal effect hebben op de lezer die ze niet bewust als enjambementen waarneemt maar er toch enige invloed van ondergaat.) De vraag is: hoe kan dat gebeuren zonder dat ik zelf voor de zetmachine ga zitten? B. Als ik er in slaag op de MACintosh PC een lettertype te gebruiken dat qua breedte relatief genoeg overeenkomt met die van de geplande drukletter (een pseudo-Bembo), dan kan ik op mijn scherm een betrouwbaar beeld van de zetregel simuleren. Ik heb redenen om aan te nemen dat dit type Geneva aan die voorwaarde voldoet. (Om dat te bepalen heb ik twee in ‘Bembo’ gezette pagina’s regel op regel overgetikt, daarna heb ik gemeten bij welk van alle op de computer beschikbare lettertypen de speling (het resterende wit) op het einde van de regels het kleinst was.) Dan moet ik nog kunnen berekenen welke de speling in de breedte is die op mijn scherm beantwoordt aan de speling die voor de zetregel geldt. Dit zal me toelaten, de tekst ‘creatief’ in te tikken: telkens als de regel op verschillende plaatsen afgebroken kan worden, kies ik de literair meest gewenste regelval. C. Een eerste benadering in die richting heb ik met de IBM-schrijfmachine gedaan: regels van 55 tot maximum 57 aanslagen. Die benadering is uiteraard nog veel te grof. Intussen vertoont mijn typescript TO(X,O)T (dat al een 750 pagina’s bedraagt) al een flink aantal gewenste regelvallen. De vraag is: hoe kan ik zorgen dat zoveel mogelijk van die regelvallen voor de gedrukte tekst bewaard blijven? C1) de fragmenten die bestemd zijn om gevlagd gezet te worden leveren wschl. geen probleem: daar zal de speling wel ruim genoeg zijn om het typescript bijna altijd getrouw weer te geven; (uitzonderingen: een paar regels met veel w’s en m-en, blijkens hun reproductie in Raster 29); C2) het zijn de fragmenten die én links én rechts uitgelijnd moeten zijn die flinke problemen kunnen opleveren.
V 090187 De MAChine trekt aan. Voor het eerst heb ik het gevoel dat ze het schrijven met de hand beconcurreert. Het vloeit er allemaal zo gemakkelijk uit, en het resultaat komt er zoveel vlugger en lijkt zo aantrekkelijk. De machine laat ook toe, zeer toekomstige notities te verzamelen; bvb. nu al een deel in te tikken van een brief naar Jacq die ik niet voor volgende week zal opsturen (als ik een kopie heb van pagina’s van Ponges La fabrique du pré). Dit zou ook op papier kunnen, maar zou dan wel een heel secuur classificatiesysteem vergen opdat niets zoek zou raken. ∆ Het heeft geen zin, fragmenten van TO(X,O)T op de harde schijf in te tikken vóór ik precies weet hoe ik de juiste regellengte kan intikken. Dus voor Staalkaart als proef geslaagd blijkt te zijn d.w.z. niet voor einde ’87. Want ik wil niet intikken zonder rekening te houden met de regelvallen. En wat als de proef niet slaagt? Dat zou betekenen dat ik niet op uitgeverij H kan rekenen. Dus een andere uitgeverij zoeken? In het uiterste geval TO(X,O)T op eigen kosten met een Laser Writer laten uitdraaien? ∆ S/MAC: de 2 zwaarste redenen om de machine níet te gebruiken voor het literair schrijven lijken me nu te zijn: A. Ze is erop berekend, het overschrijven zoveel mogelijk uit te sparen. Nu is het overschrijven precies een van de eerste literaire criteria: een tekst is eerst goed genoeg als de schrijver hem nog met voldoende plezier kan overschrijven. (Zie o.a. Gilliams.) B. Met de tekstverwerker kan je wel uitwissen, verplaatsen, opslaan enz., maar niet schrappen. (De tekstverwerker als ‘magische lei’ waar Freud het over had.) En schrappen is wellicht de belangrijkste literaire activiteit. Afwijzen, en het afgewezene niet alleen bijhouden, maar ook een fysisch spoor van de afwijzing letterlijk voor ogen houden.
Zo 110187 MAChine: als er geen enkel werk genoeg bekoort, dan kan je nog altijd op de machine werken.
M 120187 Het doorstaan van de vorst heeft hier iets van een beslommerende onderneming. Niet dat er zo heel veel te doen valt: de radiators extra in het oog houden, de brander, de olietank en de thermostaat, en hout binnenhalen voor de kachel. Niet veel, maar toch zoveel meer dan bij normaal weer. Maar er is ook de noodzaak om geen brandstof te verspillen. En natuurlijk verscheidene vrezen in het achterhoofd: wat als een waterleiding bevroren raakt? wat als de cv defect raakt? Een nieuwe vrees: dreigen de MAChine of de schijven niet beschadigd te raken in die koude hoek van m’n kamer?
Di 130187 Gister van ’s middags tot ’s avonds laat gewerkt aan de codering van Dannemark. Ben er wel duizelig van. Waarschijnlijk voor het eerst ogenmoeheid door de MAChine – doordat ik altijd weer van het boek naar het scherm moest kijken e.o.
Zo 010387 De tekstverwerkings-MAChine: het is alsof je op water schrijft, zo vrijblijvend. Geen remmingen meer.
Za 140387 MAChine: de remmingen zijn verschoven van het schrijven naar het uitdraaien (dus toch: het op papier brengen). Ik moet me echt forceren om brieven, notities e.d. die op scherm en schijf klaar zijn nog te gaan printen en versturen.
Zo 150387 MAChine. Het verticale scherm versus het horizontale blad. En de overeenkomstige lichamelijke houdingen: enerzijds rechtop zitten, anderzijds over het blad gebogen. Ook dit heeft te maken met spraak versus schrift. Je zit rechtop alsof je tot iemand spreekt. (En de machine is nog een stap dichter bij de vocoder dan de elektrische schrijfmachine.)
W 010487 De MAChine als tegenzet op de tv: een scherm dat helemaal van mij alleen is.
Do 020487 MAC/TO(X,O)T: begin te werken aan de organisatie van de verschillende versies (‘werk’, ‘naslag’, ‘uitdraai’, ‘tS’ en ‘typoscript’), en van de bestanden. Het gevoel dat de MAChine me wel dwingt om het onderste uit m’n hersens te persen.
V 030487 MAChine: gedachten en invalletjes kan je hier zo gemakkelijk kwijt, dat je met het gevaar moet rekenen dat de MAChine te veel zou aftappen dat eigenlijk beter in TO(X,O)T hoorde. Dus weer eens: onverzettelijk de voormiddag reserveren voor werken aan TO(X,O)T, de MAChine mag alleen maar het overschot krijgen.
Za 110487 De hele voormiddag gewerkt aan het plannen van indexen en registers. Ik kan waarschijnlijk niet veel verder raken zolang ik niet weet hoe Mac Indexer werkt, en een databasis.
W 220487 MAChine: de fierheid van de PC-gebruiker: hij heeft helemaal op zijn eentje iets geconstrueerd, is met flinke moeilijkheden geconfronteerd die hij helemaal alleen heeft moeten oplossen en die hij zelfs maar moeilijk aan iemand anders kan uitleggen. Niet zo verschillend van de fierheid van de schrijver.
V 240487 MAChine. Els Colruyt over het databasis-programma Omnis: ‘Bij uw leven kunt u niet alle mogelijkheden van dit programma uitputten.’ Dat was ook mijn bezwaar, dat ik nl. ook moet betalen voor programma-onderdelen die ik nooit zal gebruiken. Maar dit geeft ook een vreemde kijk op de computerindustrie: die bezorgt de consument tijdsbesteding waar hij zijn leven mee zoet kan zijn. (Tenzij hij vooraf heel bepaald weet wat hij wil.) ∆ De laatste dagen erg intensief gewerkt (pogen en falen) aan de organisatie van de ‘naslag’- en ‘uitdraai’-documenten van TO(X,O)T. Het geluk wanneer ik die dingen na veel moeite toch behoorlijk onder de knie krijg.
Za 250487 MAChine: wat zouden Bouvard & Pécuchet er niet mee gedaan hebben?
M 270487 MAChine. Mijn systeem om op het scherm de gedrukte regel te benaderen lijkt het te doen, het lijkt me eerder te streng dan te laks; ik heb het liever te streng (als de regelval ingrijpen in de tekst nodig maakt dan kan ik dat immers op een aanvaardbare manier doordat ik de auteur ben). Een uiterst aangenaam gevoel, dat wat je op het scherm en op uitdraai ziet een betrouwbaar beeld is van wat er ooit gedrukt zal worden. Overweeg om het programma Pascal Thurbo aan te kopen i.p.v. een databasis: Cee wil sowieso Pascal leren hanteren, en dan kan ze misschien mijn eigen programma’s opstellen? Het risico zit hem in Cee haar traagheid, haar gebrek aan tijd. Redelijke afweging: op het einde van dit jaar kan ik zien of ze er wat van terechtbrengt, en weet ik ook of de subsidie van het ministerie me de aankoop van een databasis zonder problemen mogelijk maakt. En misschien kom ik er nog toe, zelf te gaan programmeren? Het uitgespaarde geld kan ik misschien besteden aan een groter scherm?
Di 280487 In MAChine: de fragmenten voor naslag zal ik nu op de harde schijf moeten brengen. Maar verder wordt het wachten op Word 3 en vooral op een bestandsprogramma waarin ik de bureaucratie van TO(X,O)T kan onderbrengen – voel er niks voor om nu nog met steekkaarten te gaan werken die daarna toch niet veel meer zullen betekenen.
W 290487 MAChine. Turbo Pascal besteld. De vraag is: kan ik op Cee rekenen? Mijn ervaring is: ze zal er zo lang over doen, door zoveel andere dingen in beslag worden genomen dat ik ten einde raad misschien zelf zal moeten gaan programmeren? Want aan haar zeulen zal averechts werken.
Do 300487 MAChine. Wat ik zeker mis: de aanslag waarmee de letters op het papier gedrukt worden (hoewel ik het tikken eerst met de elektrische machine plezierig heb gevonden, omdat ik geen mechanische kracht meer moest uitoefenen). Daartegenover het feit dat het intikken gepaard gaat met een lekker ‘geritsel’ dat je heel goed kunt associëren met Barthes’ ‘bruissement de la langue’.
W 060587 TO(X,O)T Probleem met databasissen: als ik een wijziging aanbreng, kan die een woord naar een andere pagina verschuiven, en van een woord dat door zijn ligging op de pagina gemarkeerd was een ongemarkeerd woord maken enz… En toch mag dit me niet remmen in het aanbrengen van de nodige wijzigingen. ∆ Pascal: …heb ik ontdekt dat geheel het ongeluk van de mensen uit één ding voortspruit, namelijk niet rustig in een kamer te kunnen blijven. De MAChine biedt die mogelijkheid wél.
Zo 170587 Gister Joris met Griet, om de Franse vertaling van zijn tekst voor de Jef Geys tentoonstelling in Lille over te doen. Toen het duidelijk was dat het werk helemaal overgedaan moest worden, had ik op de MAChine moeten gaan werken – heb er doodgewoon niet aan gedacht, mis blijkbaar nog de juiste reflexen.
Do 210587 MAChine. Gister (na een wijziging te hebben aangebracht in Dagboek 0387) een schijf defect geraakt, waardoor meer dan 4 maanden dagboek onbereikbaar is geworden. Heb een deel van januari via Word Rescue kunnen terugvinden, maar onbewerkbaar, zodat ik alles met de hand heb moeten overschrijven: een strafwerk. Nu eerst is het tot me doorgedrongen waarom er kopieën moeten bijgehouden worden: door een defect kan de inhoud van een hele schijf ineens onbereikbaar worden. En ik mag zeker ook geen ellenlange documenten aaneenlijmen. Typisch dat ik het eigenlijk niet zo heel erg vind, alleen maar zonde van de tijd. En dan zou het ook zonde zijn geweest om niet te proberen terug boven te halen wat boven kon. Maar misschien realiseer ik niet helemaal dat die 4 maanden wel degelijk weg zijn: de beschadigde schijf is er toch nog? Misschien slaagt men er ooit in om ze weer open te maken? Wél jammer is de verdwijning van zovele dag aan dag notities, heet van de naald, over mijn beleving van de MAChine. ∆ MAChine. Een van de verdwenen argumenten tegen het direct op scherm schrijven van literatuur was: op het scherm heb je een overzicht over een fragment van ca. 250 woorden, als je niet al te groot schrijft kan je met vier kwartovellen op de tafel te leggen een overzicht krijgen op meer dan het tienvoudige hiervan. ∆ De computer moet het de mens mogelijk maken, enkele percenten meer te gebruiken van het grote deel van zijn hersens dat normaal braak zou blijven liggen: 10%? 20%?
Di 020687 MAChine: het gezoem van de harde schijf werkt flink op de zenuwen. Je begrijpt dat men dat tracht te compenseren met muzak.
Za 130687 MAChine: het schrift op het scherm als nieuw tussenstadium tussen het brein en het papier. Nog verfijnder: a) het ‘mythische’ bestaan van de tekst op het scherm en in het intern geheugen, voor het op de schijf staat; b) op de schijf.
Di 160687 Als ik veel geld had zou ik binnenkort 40.000 frank uitgeven aan de databasis Omnis 3, 90.000 frank aan het kwartoscherm van Radius, 400.000 frank aan een LaserPrinter en 100.000 frank aan het programma waar Pion het over had, waarmee je een tekst helemaal typografisch kan zetten via de MAChine.
Di 230687 MAChine: ze lijkt berekend op het organiseren van werk. Wat niet wegneemt dat er ook nog uitgevoerd moet worden: TO(X,O)T moet ook nog geschréven worden. Denkbaar dat lagere werknemers flink gepest worden door het plezier dat hogere kaderleden beleven aan het organiseren-op-de-computer.
Za 270687 MAChine. Ziet er slecht uit met Turbo Pascal: vrees dat ik niet in staat zal zijn, een databasis op te zetten. Maar geen geld om er een pasklare te kopen. Dus maar verder sukkelen tot in november, dan krijg ik misschien geld van Cultuur. En intussen Pascal gebruiken als een hersengymnastiek – alsof ik niet beters te doen had, zonde van de tijd.
V 100787 Slapeloos van 2 tot 4-5 uur, wschl. doordat ik te veel op de MAChine heb gewerkt, aanleren van Word 3. Razend knap programma, de vraag is alleen: wat zal ik zeker niet gebruiken, wat kan ik allemaal naar een reserveschijf laten verhuizen.
Zo 120787 MAChine. De instructie Page Preview geeft op het scherm een verkleind beeld van de pagina zoals ze er zal uitzien. Een mooi voorbeeld van de vorm: Preview geeft je een idee van de vorm van het document, volledig los van de inhoud ervan. Maar de vraag: ‘Welk woord kan het best op het einde van de regel terechtkomen?’ is een vraag van vorm/inhoud.
V 170787 De beperkingen in het communiceerbare. Erg voelbaar met de MAChine: je zou allerlei wel kunnen uitleggen, maar het zou zóveel tijd vergen…
Za 180787 MAChine. Word verkennen. Maar goed dat ik geremd ben, ik zie een mogelijkheid om via kneepjes precies de fragment- en paginanummering aan te brengen die ik behoef. Het aantal mogelijkheden dat Word biedt lijkt echt verbijsterend. En de kaarten voor de databasis voorbereiden: ook hier is heel wat bedenktijd nodig.
Zo 200787 MAChine: ik zou een aantal weken lang dagelijks twee uren moeten uittrekken om de 400 pagina’s van Word 3 grondig in te studeren, om zeker te zijn dat ik alle mogelijkheden van het programma gebruik wanneer ik aan het intikken van TO(X,O)T begin.
Zo 260787 TO(X,O)T: het zoeken naar de zetregel is een fiasco geworden: met veel moeite (Times 14 met 1 pt samengetrokken, en 3 spaties na., ; of 🙂 slaag ik erin om de regels van het Voorbericht te reconstrueren, dat blijkt nu op een oude machine bij Kritak te zijn gezet waar Pion niet over beschikt, en voor het echte zetwerk in Bembo doet Kritak een beroep op een Nederlandse zetter. Wat nu? Voorlopig helemaal geen rekening houden met de regellengte: want een benaderde regellengte zal juist op de belangrijke plaatsen gaan afwijken. En uitkijken naar de PS Translator?
M 270787 TO(X,O)T: ik zal een tijd lang dus abstractie moeten maken van de regellengte, hoe zwaar het me ook valt. Want het heeft geen zin te werken met een lengte die de zetlengte alleen maar benadert.
W 290787 MAChine. Toen het schrijven nog een omslachtige handeling vormde (de pen versnijden, de inkt die altijd kon uitvloeien…) was het van belang dat de schrijver zijn geschrift mentaal voorbereidde: eerst wanneer het geschrift ‘in zijn hoofd’ klaar was, ging hij het in een keer neerpennen. Met het potlood en de balpen is het mogelijk geworden, op papier dingen uit te proberen (met de schrijfmachine niet, ook hier deed men er beter aan, de tekst in zijn hoofd klaar te hebben). De tekstverwerker maakt eerst helemaal komaf met alle remmingen, alles kan uitgeprobeerd worden vóór er ook maar iets op papier komt.
Di 040887 MAChine: vermoed dat het niet mogelijk is, ‘op het scherm te denken’ zoals ‘op papier’.
Do 200887 Gister eerst naar Brakel, lift van Marnicq, meer dan een uur op de sociale assistente gewacht, blijkbaar gaat ze weg als er niemand om 9 uur verschijnt. Zottegem, Brussel. Aangename ontmoeting. Sabam, de concepten gedeponeerd. Urbaine Composition: glorie halleluja, ik kan de MAChine als een echte composer gebruiken, hoef alleen de nodige font te kiezen en te verwerven. Een paar inkopen. Afspraak in Le Grand Café met Claude die me meeneemt naar Everbeek, ik geef hem het boek van Lesourne mee, toon hem de foto’s van de Trimpont. ∆ MAChine: de schijf is ook een ‘stempel’ waar elke uitdraai een afdruk van is. ∆ MAChine. Dolmen: in weerwil van de aanbeveling van Michel Leclerc was ik tegen hen vooringenomen door de kwalijke naam van Colruyt. Nu moet ik maar uitdrukkelijk toegeven dat ik me met hen gelukkig kan prijzen. Els Colruyt (van de familie?) is met vakantie, daareven belde ik i.v.m. supplementaire fonts, en er bleek een hele groep van naarstige en vriendelijke jonge mensen bereid om me te helpen, alsof de schamele particulier die ik ben voor hen absoluut niet minder belangrijk was dan het dikste bedrijf. (Alsof Moeder Els alvorens te vertrekken haar kinderen op het hart had gedrukt om die zonderlinge schrijver in Everbeek vooral goed te soigneren.) Zo hoort het, jawel – maar waarom komt het dan zo weinig voor? (Een verklaring: het gaat hier om een elitesector van de handel??) De logica ervan: elke particulier die hen met zijn moeilijkheden lastig valt bezorgt hun ook nuttige informatie, maakt hen wijzer over het product; elke particulier die hen zijn behoeften meedeelt signaleert hun reële behoeften waar ze op kunnen inspelen i.p.v. kunstmatige behoeften te gaan verzinnen.
Za 220887 Verwachten Leo en Leen, Leo wil de MAChine eens zien werken.
Zo 230887 MAChine: eigenlijk heb ik nog maar bitter weinig gerealiseerd van datgene waar het me fundamenteel om te doen was: voor de bestanden ‘Fragment’, ‘Pagina’ en ‘Woord’ moet ik wachten tot ik het databasisprogramma kan bemachtigen; voor de controle op het vocabularium tot ik over kopieerbare woordenlijsten beschik; en voor de regellengte moet ik nog eerst een proef in PostScript bereiden voor Urbaine Composition. ∆ Bedrijfsleven. Iemand die langer dan tien jaren binnen hetzelfde bedrijf werkt wordt ervan verdacht, niet dynamisch genoeg meer te zijn, ingedommeld. Klopt misschien wel vanuit de optiek: ‘Je moet ze hijgend houden.’ Maar verwaarloost volstrekt de onschatbare waarde van de geaccumuleerde ervaring. Iets wat me eerst met de jaren duidelijk is geworden: elke vakman accumuleert gewoon met de jaren, zonder daar iets speciaals voor te hoeven doen, een onvervangbaar kapitaal aan ervaring. Merkbaar ook in de computerij, denk ik.
V 280887 MAChine: het is wel een groot nadeel dat ze de aandacht zo mobiliseert zolang je er niet volledig mee vertrouwd bent. En dat duurt nog wel even: een tekstverwerkingsprogramma wordt niet zo gauw zo vertrouwd en simpel als een potlood. (Mijn plankenkoorts nu ik een index ga maken over meer dan 200 pp.) Het schrijven vraagt een diffuse, vrijblijvende aandacht die verstoord wordt door concrete en spannende aandachtspunten zoals de MAChine, de bemoeienissen om de regelval, Froidchapelle. Zodat ik de laatste weken wel iets ervaren heb van wat het werk van een manager inhoudt: tegelijk verscheidene concrete problemen zo economisch mogelijk dichter bij een oplossing brengen. Stress.
M 070987 Alle dingen aan m’n hoofd: 1. Froidchapelle (de te verwachten prijs zal waarschijnlijk maar een derde bedragen van wat Pierre had voorgespiegeld). 2. De kwestie van de regelval (volgens De Raef een kwestie van verschillende systems*; komt wellicht in orde door rechtstreeks contact tussen Urbaine Comp. en Dolmen? Ik wil TO(X,O)T niet intikken voor ik de regelval ken). 3. De TO(X,O)T-database (de aankoop van Omnis 3 hangt af van de subsidies, en ik heb ook geen zin om TO(X,O)T in te tikken als ik niet telkens direct na elke pagina en elk fragment de gegevensbasis kan aanvullen). 4. De kwestie van het statuut (morgen bezoek gepland aan Securex; mogelijkheid om als bediende te worden aangeworven door CIPN?). 5. De concepten: ze zijn alle drie gedeponeerd, dat voor de boekenreeks is aangeboden, nu moet ik de twee voor tv aanbieden. ∆ *15.40 Telefoon van Els C.: nee, het is wel degelijk een kwestie van Image vs. Laser Writer. Zij moet nu een middel vinden om de MAChine te laten ‘geloven’ dat ze voor een LaserW. werkt hoewel die er niet op aangesloten is. ‘De spanning stijgt ten top.’
Do 100987 MAChine. Deelname aan de Mac Convention in A’pen kost ten minste 2500 frank. Dit kan alleen maar betekenen dat de bezoekers voor 2500 frank ‘waar voor hun geld’ verwachten, dus dat ze uit hun machine zo al heel wat geld halen, maar rekenen door hun deelname aan de Convention er ten minste 2500 méér te zullen uithalen. Vooronderstelt een mentaliteit waarbij élke aankoop door winstoverweging wordt ingegeven. Of dat de Mac-gebruikers tot het slag mensen behoren voor wie 2500 frank een peulschil is. ∆ Weer de hele morgen in beslag genomen door het statuut en door de verwikkelingen omtrent de Laser Writer. Zal het recept van Raymond Chandler maar weer eens moeten toepassen, als een debutant.
V 110987 MAChine: het gevoelen ‘verkeersopstopping’. Zit eigenlijk te trappelen van ongeduld om TO(X,O)T in te tikken, maar 1° er moet geld van Dewael komen voor Omnis Plus; 2° het probleem dient opgelost ‘hoe ik in Wysiwig op deze machine kan werken voor een Laser Writer’ – voor dit laatste vergeefs een telefoontje verwacht van Els C. En nu gaan intikken terwijl ik over een paar weken wellicht precies kan intikken zoals het in druk moet verschijnen, het zou te dom zijn. Wel vervelend dat de handgeschreven fragmenten zich opstapelen, tS was toch een prima middel om ‘verkeersopstopping’ te voorkomen.
Za 120987 TO(X,O)T. MAChine. Verkeersopstopping. Wanneer ik al uitkijk naar boek VII waar ik eindelijk verzen zal kunnen gaan schrijven. Eigenlijk moet het daar zo iets worden als Pounds Cantos, maar i.p.v. referenties naar mijn eigen biografie, uitsluitend met referenties die alle in de voorgaande delen van TO(X,O)T zelf te vinden moeten zijn. ‘Op het gebied van de bescheidenheid hoef ik van niemand bang te zijn.’
Di 150987 MAChine: begonnen ze te gebruiken als een composer voor TO(X,O)T-fragmenten. Hinderlijk dat de fonts die voor een boek passen zo klein verschijnen op het scherm.
Do 170987 Wakker van 4-5 uur af. Vanmorgen met 5 werkjes aan de schrijftafel: wijziging aan het concept Twist, correctie aan III 31 00, invallen voor een Humo-brief over tv-reclame, voor de opmaak van TO(X,O)T, en dan dagboeknotities. Daardoor weer niet aan II 77 00 verdergewerkt. Onverenigbaarheid van twee soorten van concentratie. Om aan een fragment te werken heb ik een soort van diffuse, vrijblijvende, wazige soort van concentratie nodig, de condensatie moet door het werken aan het fragment zelf veroorzaakt komen. Maar is de aandacht eenmaal gemobiliseerd door scherpe, concrete onderwerpen die niks met TO(X,O)T te maken hebben, dan kom ik aan de diffuse concentratie niet toe. Niet radicaal nieuw: gedachten aan een voordracht b.v., of aan een tv-medewerking, konden het werk al weken op voorhand aanzienlijk belemmeren. Nieuw is het feit dat ik nu met zoveel verschillende dingen ineens te maken heb. En de MAChine heeft er in dit opzicht mee te maken, dat ze me toelaat bepaalde dingen aan te pakken (de concepten, de opmaak van TO(X,O)T) die vroeger in het stadium van wensdromen zouden blijven, ‘dingen die ik eigenlijk wel eens zou moeten doen’. De MAChine verkleint de kloof tussen concept en uitvoering-op-het-scherm, de grootste remming blijkt nu te zitten in het ermee-naar-buiten-komen (heb de BRT-concepten wel gedeponeerd maar nog altijd niet aangeboden). Een vergelijking: de literaire verbeelding als een wolk; een ‘scherp’ voorwerp van buiten af (kristal, waterdruppel) kan de wolk tot condensatie brengen en neerslag die in een niet-literaire zin gemobiliseerd is; om literair te werken moet de wolk van binnen uit tot condensatie verdichten. Wat wél bestand blijkt tegen ‘scherpe verbeeldingen’: het bewerken van een fragment; omdat dit herschrijven hoofdzakelijk bestaat uit het oplossen van scherpe, technische problemen. ∆ Het scherm van de MAChine als een theater. Gelukkig niet zo plechtig en theatraal als de pagina van Mallarmé.
Za 190987 Rekening: als ik einde van dit jaar van Dewael minder dan 80.000 frank krijg, zal ik de eerstvolgende drie jaren flink wat moeite hebben ofwel om mijn sociale bijdragen, ofwel om de MAChine af te betalen.
Zo 200987 Gister en eergister de hele dag gewerkt aan de regellengte, Times 12 en Palatino 11, en overgang van Times 14 naar 12. ∆ 9 u 5. De gedachten borrelen zodanig van ’s morgens af dat ik wil proberen of ik ze niet ook beter van ’s morgens af in de MAChine kan doorspoelen.
W 230987 TO(X,O)T en MAChine: de jongste dagen intensief gezocht naar het optimale equivalent, voor de font Palatino 11 met Laser Writer, van de niet-proportionele tS-regel van 55 à 57 aanslagen: blijkt nu dus een regellengte te zijn van 297 punt. (Arithmomancie: dat 297 pt heel precies de helft moet zijn van de breedte van het bladformaat International Fanfold!) Bij dit zoeken via interpolaties en achtereenvolgende benaderingen iets ervaren van de stress van de wetenschapper: een strategie opstellen, en dan met spanning uitzoeken of de metingen wel gunstig aan de strategie willen beantwoorden door telkens én nauwkeuriger én productiever uit te vallen. Daarmee ben ik nog niet klaar: doordat corps 11 van Palatino niet goed bruikbaar is op het scherm moet ik een routine uitkienen die toelaat een regellengte van Palatino 12 (waarmee ik zou werken) én het liefst meteen voor de Image Writer, in één slag zodanig om te zetten in Palatino 11 voor de Laser Writer dat de geproduceerde regellengten in Palatino 11 precies beantwoorden aan de optimale lengte van 297 pt.
Do 011087 MAChine: een vernedering: terwijl de optimale regellengte, mooi theoretisch uitgekiend, 253 pt moet bedragen, blijkt de lengte van 259 pt het veel beter te doen. Waarschijnlijk te wijten aan al te benaderde maten in Page Setup e.d.?
V 021087 MAChine: de regellengte zal dus 259 pt bedragen. Vernederend dat ik niet voor 100% theoretisch weet waarom; en om het praktisch uit te maken zou ik geheel het bestaande deel van TO(X,O)T met verschillende regellengten moeten intikken, en vaststellen dat 259 pt statistisch het beste rendement oplevert.
W 141087 In een vitrine in Ronse een cello: wat een prachtig meubel toch. Om erop te spelen moet je lessen volgen, maar vooral: intens met het voorwerp omgaan zodat het je lichamelijk vertrouwd wordt (dat er zweetvlekken van je vingers en je hand op de steel komen). Familiariteit. ‘Incorporate’: inlijven, belichamen. Geldt evengoed voor de MAChine, en voor de retorica.
Do 151087 MAChine. Na weken ploeteren, passen en meten en piekeren heb ik gister eindelijk de formaten gevonden die me toelaten klakkeloos van IW over te stappen naar LW e.o. Typisch dat de laatste, beslissende stappen na al dat pieterwerk nogal intuïtief zijn gezet (een regellengte één punt langer). Het gevoel dat een hachelijke overvaart geslaagd is. Eén tegenvaller: dat met Word niet met minder dan 1 (of 0,9) punt valt aan te spatiëren. Nu nog 1) De databasis: sinds de laatste maanden zijn er een paar meer op de markt, de duurste kost meer dan 40.000, maar Els C. denkt dat ik het misschien wel met de HyperCard kan doen die maar 2.800 kost (30.000 minder dan Omnis 3 Plus!). 2) De vocabularia uit Leiden. – En dan kan ik écht aan de slag.
V 161087 MAChine: het theater van de simulatie van de tekst-op-de-pagina.
Do 051187 TO(X,O)T – MAChine: gister vastgesteld dat een fragment verdomd goed klaar moet zijn voor ik het intik, zodat de opmaak nadien zo weinig mogelijk nog gewijzigd hoeft te worden. I.p.v. een of meer versies uit te sparen zal ik met de MAChine dus ten minste twéé voorlopige laatste netten moeten maken, een in handschrift en een eerste draft-uitdraai van de machine.
Zo 081187 Voel me wat overstelpt, nood aan organisatie. 1. Het opschrijven van eerste versies (’s morgens). 2. Eerste net. 3. Tweede net. 4. Intikken op scherm en papier. 5. Intikken van de fragmenten die al gestencild zijn. 6. Lectuurnotities, correspondentie. 7. Moet er absoluut toe komen, vaker schoon te maken. 8. Froidchapelle. En binnenkort nog 9. Hypercard aanleren, en er de administratie van TO(X,O)T-fragmenten invoeren. ∆ MAChine: wil de harde schijf nog altijd zo weinig mogelijk gebruiken, hoofdzakelijk vanwege het gezoef, daarnaast ook uit vrees voor een bug of een crash. Alles wat maar op zachte schijven kan doe ik daar ook op. Het zal erop neerkomen dat ik de harde schijf alleen voor het databestand zal gebruiken, en voor de opslag van geheel de TO(X,O)T-tekst?
Di 101187 MAChine: de drempel naar het schrijven is enorm verlaagd. Ik kom er moeiteloos toe een eerste ontwerp van een brief in te tikken terwijl ik er heel erg tegen zou opzien om hem te gaan schrijven.
Zo 151187 MAChine: elk document is een eindeloos aanvulbaar klad. Moet zeer gunstig werken om de gebruiker de eindeloze verbeterbaarheid van een tekst te laten ervaren.
M 231187 MAChine: zit het grootste verschil tegenover het papier hem misschien in het gebrek aan intimiteit? Een dagboek bijhouden in een schriftje met harde kaft, ineengedrongen in een hoekje van een zitbank gaan zitten schrijven… Heb nooit de behoefte gehad om zo te handelen, maar kan me wel inbeelden dat er iets lekkers aan is, en dat de MAChine een heel andere houding vergt. Zit in het scherm al het idee dat je min of meer openbaar schrijft?
Di 241187 MAChine: je schrijft een brief, wordt onderbroken van buiten af of doordat de lust je vergaat – niks aan de hand, je bergt het document op en het blijft beschikbaar ter nadere verwerking. Op papier moet je ten minste het blad uit de machine draaien, en zal je de brief waarschijnlijk overnieuw moeten beginnen.
Zo 131287 MAChine. Ik begrijp niet waarom Apple zo aanspoort tot het houden van een agenda, van een telefoonboekje via de MAChine: elk gegeven moet je dan tweemaal intikken, eenmaal op het origineel, eenmaal op de kopie die je veiligheidshalve moet bijhouden; of je moet een heel nieuwe kopie maken telkens als je een nieuw gegeven hebt ingevoerd?
M 141287 Weer in de knoei met de MAChine: de vertaling van de opmaak-voor-IW naar opmaak-voor-LW wil in een enkel geval (één regel op iets meer dan 100) niet klakkeloos lukken, het scheelt één tiende van een punt: regellengte van 325,9 pt is weleens te kort, 326 weleens te lang!
Met dank aan de erven Daniël Robberechts
Onlangs publiceerde uitgeverij het balanseer (Aalst) Dagboek ’68-’69 van Daniël Robberechts (www.hetbalanseer.be). De Dalkey Archive Press (Champaign, London, Dublin; www.dalkeyarchive.com) bracht in 2010 de Engelse vertaling uit van Aankomen in Avignon (1970).
