Dara Birnbaum. Retrospective: the dark matter of media light
In 1977 schreef Susan Sontag in On Photography dat elke foto ooit interessant of aangrijpend wordt. Het verstrijken van de tijd transformeert de foto in een beeld dat aan de intenties van de maker ontsnapt, en dat zichzelf op die manier een aura verleent. Hetzelfde geldt voor televisiebeelden: als de allereerste uitzendingen van VTM in 1989 amateuristisch overkwamen, dan gaat er nu een zowel fascinerende als onheilspellende kracht van uit. Het is echter de vraag of de artistieke ingrepen op het medium televisie in het museum – de videokunst – op eenzelfde manier verouderen. Nergens valt die kwestie beter na te gaan als in het S.M.A.K., waar een retrospectieve loopt van het werk van Dara Birnbaum. Birnbaum (1946, New York) was eind jaren 70 een van de late pioniers van de video art. Toch is haar werk nooit echt gecanoniseerd of bij een breder publiek bekend geraakt: in het Taschen-boek dat in 2006 aan het genre werd gewijd, wordt ze niet vermeld.
Een van de eerste werken van Birnbaum, Technology/Transformation: Wonder Woman uit 1978, presenteert kort haar aanpak en haar terugkerende thema’s. De video wordt getoond op één televisiescherm met geluid. De eerste helft bestaat uit gemonteerde scènes uit de televisiereeks Wonder Woman, die in de jaren 70 erg populair was. ‘Wonder Woman’ is een amazone uit de Bermudadriehoek die tijdens de Tweede Wereldoorlog trouwt met een gevechtspiloot uit de Verenigde Staten. Ze besluit haar bovennatuurlijke krachten aan te wenden in de strijd tegen de nazi’s. Telkens Wonder Woman als ‘gewone’ vrouw transformeert in een ‘supervrouw’, gaat dit gepaard met een bijzonder spektakel: ze draait rondjes, er voltrekt zich een explosie die kleurige stralingen opwekt, en daarna draagt zij haar strijdkostuum: een badpak met de kleuren en de sterren van de Amerikaanse vlag, en een gouden diadeem. Birnbaum heeft in Technology/Transformation: Wonder Woman deze transformatie, samen met een paar acties van de superheld, bewerkt: de explosie wordt tientallen keren vlak na elkaar getoond, in een onophoudelijke vuurzee; hetzelfde gebeurt met de pirouettes of met een korte spurt van Wonder Woman in het heetst van de strijd, zodat er een merkwaardig ballet ontstaat. De tweede helft van de video toont de door Birnbaum gemaakte aftiteling, die een paar frases uit de theme song leesbaar maakt, zoals ‘get us out from under/wonder woman’ of ‘shake thy wonder maker for you’.
De charme van deze video, dertig jaar na datum, valt moeilijk te onderscheiden van de charme van de televisiereeks Wonder Woman. De kritische, ontluisterende of onthullende activiteit – de ‘deconstructie’ door Birnbaum – is vrij beperkt of in elk geval gemeengoed geworden. In 2009 kijken we niet meer op van patriottische of sexistische mechanismen in televisieprogramma’s. Het verwonderlijke aan Wonder Woman is nu net het feit dat al die mechanismen zo onloochenbaar en overduidelijk zijn: een superheldin gehuld in de Amerikaanse vlag, een ‘gewone’ vrouw die zich in een vingerknip transformeert om te vechten tegen de vijanden van het westen, een dominatrix die niet echt pijn doet enzovoorts… Wat deze artistieke video dus onthult is de historiciteit van haar toenmalige onthulling: dertig jaar geleden was dit revelerend en ‘kritisch’. Of omgekeerd: het sexisme in televisiereeksen (à la Sex and the City) verschuilt zich nu beter dan ooit, en vaak zelfs onder het mom van progressiviteit – en tegelijkertijd is het nauwelijks nog een thema in de kunst.
De retrospectieve in het S.M.A.K. toont tientallen van dergelijke video-installaties, die de hedendaagse toeschouwer voortdurend heen en weer slingeren tussen een blasé gevoel van vanzelfsprekendheid en een schrijnende nostalgie naar zoveel artistieke strijdlust. Ook Tiananmen Square: Break-In Transmission, uit 1991, werkt op die manier. Het gaat om vier kleine schermpjes die met dubbel zoveel luidsprekers in één zaal verspreid aan het plafond zijn opgehangen. Tegen de muur hangt één groot televisiescherm. De vier kleine schermen tonen beelden van de bloedig neergeslagen studentenopstand op het Tiananmenplein in 1989. Een sensor registreert de bewegingen van de toeschouwer en bepaalt zo welk van de vier kleine beelden op het grote scherm zichtbaar wordt. De transparantie van het werk van Birnbaum is hier totaal: enerzijds toont Tiananmen Square letterlijk dat we niet mogen geloven wat we op televisie zien, dat er verschillende mediale waarheden zijn, dat we niet precies weten wat er doorgestraald wordt naar de ‘grote centrale’; maar anderzijds suggereert het ook dat we daar zelf in kunnen beslissen, dat televisie inherent democratisch is, precies omdat het zoveel stemmen aan het woord laat en omdat wij de keuze krijgen zelf verschillende stemmen te zien en te horen. Die tweespalt tussen scepticisme en idealisme, die alle videowerken van Birnbaum kenmerkt, blijft ook in 2009 een uitdaging – hoewel de emancipatorische, democratische werking van televisie (en van media in het algemeen) naar steeds kleinere randgebieden is teruggedrongen.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat Birnbaum na de eeuwwisseling steeds minder video’s maakte – en, zo laat deze retrospectieve althans uitschijnen, minder regelmatig nieuw werk uitbracht. Er is nog Erwartung/Expectancy uit 2001, waarin beelden van een meisje, samen met tekst die haar gedachten weergeeft, de rol van de vrouw als ‘veilig baken’ dramatiseren, wachtend op de komst van de man. En in 2005 maakte Birnbaum Elegy for Donna voor de Mechelse videobiënnale Contour, waarin televisiebeelden van ‘onze’ Yasmine (die merkwaardig genoeg radio presenteert op tv) worden geprojecteerd op een eeuwenoud weefgetouw. Door de vroegmoderne wandtapijten die langs de installatie hangen (en die eveneens vrouwen afbeelden), wordt dit werk eerder idealistisch dan verzengend kritisch: televisie is misschien niet meer dan het weefgetouw van onze tijd. Birnbaum heeft sinds 2000 ook andere en veel traditionelere media gebruikt. Be Here Now uit 2006 is een reeks bestaande sciencefictionachtige boeken of dvd’s die Birnbaum inzet om eerder ongericht (in tekstfragmenten) vooruit te blikken naar haar eigen positie in 2023. En in de grote zaal van het S.M.A.K., vooraan op de eerste verdieping, hangen boven en tussen de televisieschermen van andere installaties, vlaggen van alle landen die de VS ‘bezet’ houden: hoe groter de vlag, hoe groter de Amerikaanse troepenmacht. Niet alleen schieten deze werken nogal machteloos alle kanten uit, ze bezitten ook niet langer de soms grappige, soms dreigende energie van de 20ste-eeuwse video’s van Birnbaum. Natuurlijk is haar video art – net als onze blik – ouder geworden. De video’s blijven echter de moeite waard, dankzij de al te vaak vergeten kwaliteiten van de gebruikte televisiebeelden, maar vooral omwille van de manier waarop Birnbaum die beelden heeft ingezet.
• Retrospective: The Dark Matter of Media Light van Dara Birnbaum tot 2 augustus in het S.M.A.K., Citadelpark, Gent (09/221.17.03; www.smak.be).
