Esther Shalav-Gerz. Ton image me regarde!?

 Esther Shalev-Gerz ondervraagt en observeert mensen. Bij deze ontmoetingen luistert ze naar verhalen, herinneringen, opvattingen en ervaringen, die ze in haar werk tracht te actualiseren. Het individuele en het collectieve geheugen brengt ze in relatie tot de publieke ruimte met haar institutionele politiek, haar geografische strategie of haar historisch geheugen. Hiermee ondervraagt ze naar eigen zeggen de traditionele notie van het portret in het algemeen en de politiek van de afbeelding in het bijzonder. Haar werk is steeds het resultaat van een ontmoeting met een ander. Dat hoeft niet altijd het ‘model’ te zijn. Ook haar medewerkers, het museumpersoneel of de toeschouwer komen hiervoor in aanmerking.

Haar werk is nauw verbonden met haar levensloop. Ze werd geboren in Vilnius (Litouwen) in 1948. Ze groeide op in Israël. Sinds 1984 woont ze in Parijs. De orale geschiedenis van de Jodenvervolging en de Holocaust, overgedragen via getuigenissen van overlevenden, bekleedt een belangrijke plaats in haar leven. In 1986 realiseerde ze samen met Jochen Gerz in Hamburg-Harburg een Monument tegen het fascisme. Het bestaat uit een met lood beklede pijler van 12 meter hoog, waarop voorbijgangers met een scherp voorwerp hun naam, boodschappen of commentaren kunnen krassen. Wanneer het beschikbare oppervlak is volgeschreven, zinkt deze peiler in de grond en komt er nieuwe ruimte voor deze directe vorm van meningsuiting ter beschikking. Sinds 1993 zit het monument volledig onder de grond en is, als een gedenkplaat, alleen nog het bovenste gedeelte van de pijler te zien.

Ook meer recente werken verwijzen onomwonden naar de Holocaust: L’Instruction berlinoise (1998), waarbij ze het (Duitse) publiek het toneelstuk Die Ermittlung van Peter Weiss laat lezen, een tekst samengesteld uit woorden die tijdens het proces van Auschwitz door slachtoffers en beulen, getuigen en rechters werden uitgesproken; L’Aspect humain des choses (2004-2006) waarin ze onderzoek doet naar op het terrein van het concentratiekamp van Buchenwald gevonden voorwerpen; en Entre l’écoute et la parole: derniers témoins, Auschwitz 1945-2005, waarvoor ze ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de kampen zestig overlevenden interviewde.

Een verblijf in Zweden leverde een paar werken op over de taal van de in Zweden levende Lappen, waarin het woord ‘oorlog’ blijkbaar niet voorkomt, en een enquête bij vijfendertig eerstegeneratie-immigranten, die vier vragen voorgelegd kregen over hun oude en hun nieuwe situatie. ‘Door hier te komen wonen, wat heeft u verloren? Wat heeft u gevonden? Wat heeft u gekregen? Wat heeft u gegeven?’ In beide reeksen is de historische of de sociologische insteek niet altijd bevorderlijk voor de plastische kwaliteiten van de werken en het esthetisch genoegen van de toeschouwer. Een probleem waar de kunstenaar zich blijkbaar duidelijk van bewust is.

In haar beeldend werk reflecteert Esther Shalev-Gerz over de plaats en de vorm van rechtstreekse getuigenissen in de hedendaagse kunst. De techniek van het gefilmde interview, die in de kunst van de laatste tien, vijftien jaar veelvuldig voorkomt, roept nieuwe vragen op met betrekking tot het onderscheid tussen realiteit en fictie, de directheid van het medium en de afstandelijke abstractie van de kunst, de rol van de kunstenaar en de functie van de kunst. Om op deze vragen een antwoord te vinden organiseert Esther Shalev-Gerz in het kader van haar tentoonstelling in de maand mei (de juiste data worden later bekendgemaakt) onder de titel La Puissance de la parole, naar de gelijknamige film van Jean-Luc Godard uit 1988, een colloquium over deze recente problematiek, waarbij de kunstenaar zich gelijktijdig vereenzelvigt met zowel de journalist als de historicus, de socioloog als de documentarist. Hierbij stelt Esther Shalev-Gerz zich expliciet de vraag naar ‘het artistiek gebruik van het woord als getuige’ en interesseert ze zich meer bepaald voor ‘het bijzondere moment waarbij de stem beeld wordt en het beeld zelf een andere stem wordt’.

Blijkbaar vormde deze ambitie het uitgangspunt voor D’eux, een installatie die ze speciaal voor het Jeu de Paume realiseerde. In een dubbele projectie vertellen de filosofen Rola Younes en Jacques Rancière over hun verhouding tot de wereld. De Libanese Rola Younes heeft het over haar passie voor talen (Jiddisch, Hebreeuws, Perzisch, Frans, Engels, Arabisch…). Jacques Rancière leest een passage voor uit zijn Le Spectateur emancipé, waarin hij de bestaande relaties tussen kijken, doen en spreken op een nieuwe manier tracht te formuleren. Jammer genoeg mist dit werk een adequate vorm en blijft het steken in een theoretische intentie.

Is het uitgangspunt van haar onderzoek bijzonder boeiend en zijn de gekozen personages en hun persoonlijke verhalen zeker de moeite waard, dan is het protocol van haar werk meestal nogal omslachtig (personages worden gefilmd terwijl ze naar hun eigen getuigenissen luisteren, beeld en geluidsband worden van elkaar gescheiden, muren worden vol gehangen met transcripties van interviews…), waardoor de essentie van het verhaal soms verloren gaat of de pertinentie ervan wordt afgezwakt. Wat er van de tentoonstelling in onze herinnering overblijft zijn niet zozeer de verhalen, maar de beelden van deze mensen.

In dit opzicht is een van de mooiste werken ongetwijfeld Sound Machine (2008). In een gerestaureerde en als museum ingerichte weeffabriek in het Zweedse Norrköping, confronteert ze vrouwen die er ooit gewerkt hebben en op dat moment zwanger waren met hun nu volwassen dochters. Aan moeder en dochter vraagt ze of zij dezelfde herinnering hebben aan het ononderbroken geluid van deze weefgetouwen. Dit geluid is, door een geluidstechnicus en muzikant herwerkt, te beluisteren aan de ingang van de tentoonstelling. Maar indrukwekkend is vooral de zwijgzame reactie van deze in alle opzichten serene mensen die zich, dixit de kunstenaar, ‘dit geluid niet meer kunnen herinneren, maar wel het moment waarop het is opgehouden’.

• Esther Shalav-Gerz. Ton image me regarde!? loopt tot 6 juni in Jeu de Paume, 1 Place de la Concorde, 75008 Parijs (01/47.03.12.50; www.jeudepaume.org).