Fragments of Repair / Kader Attia
Tussen het plafond van de entree en de verticale balken die het moeten ondersteunen, gaapt een metersgroot gat. De hal van BAK, basis voor actuele kunst, Utrecht, is toe aan een opknapbeurt, maar de houten staanders die er nu zijn geplaatst gaan de klus niet klaren. Niet alleen raken de balken niet eens het plafond dat moet worden gestut, het hout is bovendien gebarsten en vermolmd, de spleten zijn provisorisch gedicht met metalen klemmen. De installatie Untitled (2008) van Kader Attia verbeeldt een van de vragen die hij stelt in Fragments of Repair: welke wegen kunnen bewandeld worden om uit de meervoudige crisis te komen waarin de pandemie ons heeft gestort? De huidige noodtoestand is te wijten aan de verstoorde relatie van de mens tot zowel zijn natuurlijke leefomgeving als tot de psyche, zo stelt de kunstenaar. Deze parallelle ontwrichtingen worden veroorzaakt door de hegemonie van het technoliberalisme – wat Attia ‘algorithmic governance’ noemt. Om te herstellen van dit trauma is verbeeldingskracht nodig, zodat nieuwe interacties tussen de mens, zijn omgeving en mentale gesteldheid kunnen ontstaan. We moeten ‘samen leren, kennis uitwisselen, samen dromen, samen hopen’, zo stelt de kunstenaar in de twaalfdelige podcast en geluidsinstallatie Repair & Listen (2021), die hij speciaal voor de expositie maakte.
De collectieve kracht waar Attia voor pleit is een rode draad in Fragments of Repair. Het meerdelige project is tot stand gekomen middels een samenwerking tussen BAK, de kunstenaar en het Parijse dekoloniale forum La Colonie, waarvan Attia medeoprichter is en dat een nomadisch bestaan leidt sinds het in de zomer van 2020 de deuren moest sluiten vanwege de covidpandemie. De tentoonstelling wordt gecomplementeerd door een serie ‘Gatherings’: lezingen, filmvertoningen en gesprekken waarin de kunstenaar in dialoog treedt met dekoloniale denkers en activisten, filosofen en dichters. Maar ook in de tentoongestelde werken schuilt de zucht naar collectiviteit, de wens verbanden te leggen tussen heterogene elementen; om gemeenschappen in het leven te roepen zonder dat de breuk tussen de tegengestelde delen verdwijnt.
Om verbintenissen tot stand te brengen moeten ‘microgeschiedenissen’ worden gedeeld, aldus Attia in Repair & Listen. De video-installatie Reason’s Oxymorons (2015) is zo’n werk waarin het vertellen van verhalen een hoofdrol speelt. In een labyrintisch parcours opgetrokken uit systeemwanden staan achttien videoschermen opgesteld die elk een compilatie van perspectieven tonen op thema’s als ‘religie’, ‘het onderbewuste’, ‘genocide en kolonisatie’, ‘het individu’ of ‘de groep’. Elke video is opgebouwd uit fragmenten van interviews met wetenschappers, kunstenaars en therapeuten uit voornamelijk het Afrikaanse continent en Europa. In de video ‘ziekte’ wordt bijvoorbeeld gesproken over de manieren waarop mentale ziektes worden geadresseerd in verschillende culturen: van de heersende westerse benadering gebaseerd op diagnose en behandeling tot de helende litanie van ‘Mother healer’ Maria (Malawi), hekserij (West-Afrika) en het boze oog (noordwestelijk Afrika). Een terugkerend probleem blijkt dat de nog altijd dominante westerse terminologie en het vocabulaire van lokale culturen niet verenigbaar zijn. Elke cultuur heeft een eigen taal waarmee over ziekte gesproken wordt, net als een eigen benadering van ziektes en een eigen visie op herstel. De geïnterviewden voeren mogelijke oplossingen aan voor zulke interculturele miscommunicatie. Zo stelt een therapeute dat zij de termen die haar het zicht op de ander ontnemen uit haar woordenlijst heeft geschrapt. Wat nodig is, zo wordt elders gesuggereerd, is een ‘pertinent cultureel kader’ dat rekening houdt met de diversiteit aan gebruiken en regels impliciet aan elke cultuur. Doordat gesprekspartners en thema’s terugkeren in de afzonderlijke video’s zijn de grenzen tussen de video’s fluïde: een uitnodiging om zelf verbanden te leggen. De titels van Reason’s Oxymorons’ achttien delen lijken van ondergeschikt belang. Confronterend is de herhaaldelijke, onvermijdelijke botsing van culturen, en de verwoede poging die telkens weer wordt gedaan om de ander te bereiken, ondanks en ook juist dankzij het verschil.
De zaalvullende installatie The Object’s Interlacing (2020) draait om de restitutie van Afrikaanse artefacten die in de koloniale periode zijn onteigend en nog altijd deel zijn van westerse collecties. De video – wederom een compilatie van interviews met verschillende experts – is op een muur geprojecteerd; in de verduisterde ruimte staan kopieën van Afrikaanse objecten die hun schaduwen werpen op het beeld. Andersom werpen ook de opgenomen gesprekken een ‘ander licht’ op de onrechtmatig verkregen Afrikaanse schatten. Er wordt gereflecteerd op de manier waarop met deze problematische geschiedenis wordt en zou kunnen worden omgegaan. Opnieuw is het belang van taal en het vinden van de juiste woorden groot. Zo vertelt een curator dat het museum waaraan zij verbonden is het woord ‘restitutie’ heeft vervangen door ‘transfer’ om de inmiddels beladen geschiedenis en de voor betrokkenen vaak pijnlijke connotatie van de eerste term te vermijden. Er is een ander narratief nodig, zo stelt ze, dat uitdrukking geeft aan die moeilijke frase: ‘we were wrong’.
Niet alleen in de videowerken maakt Attia gebruik van overlapping, compilatie en collage om de sporen van breuken en leed uit het verleden zichtbaar te maken. Tegenstrijdigheden worden ook bijeengebracht in een werk als Snails (2009), een foto van slakken die zich aan een verticale metalen structuur in een vervallen Parijse banlieue hebben vastgeklonken. Samen met de horizontale lijnen van het woningblok op de achtergrond schetst de foto een modernistisch beeld. Maar de modernistische droom van vooruitgang is in de Franse buitenwijken ten onder gegaan aan sociaaleconomische verwaarlozing. Biedt de nieuwe alliantie tussen natuur en cultuur die de slakken suggereren een uitweg uit deze conflictueuze situatie? Het is, zoals een van de sprekers in The Object’s Interlacing suggereert, de hoogste tijd voor een nieuwe, emotionele relatie tussen subject en object.
Voortbordurend op zijn langlopende onderzoek naar dekoloniaal herstel, vertelt Attia in Fragments of Repair / Kader Attia een complex verhaal. De tentoonstelling kan niet worden losgekoppeld van de ‘Gatherings’ en Attia’s cultureel activisme in La Colonie. Dit is tegelijk de makke van de expositie in Utrecht, namelijk dat er onvoldoende mogelijkheid bestaat om de meerstemmigheid van het project te ervaren gedurende je bezoek. Maar het is ook Attia’s fort. Hij maakt inzichtelijk dat de tentoongestelde objecten meerdere levens hebben, die zich niet in een oogopslag onthullen. Tijd is meervoudig, zo stelde filosoof Achille Mbembe in zijn lezing tijdens de opening van de expositie. Herstel kan pas plaatshebben wanneer we vertragen en afstand doen van de modernistische, alles verscheurende lineaire opvatting van tijd.
• Fragments of Repair / Kader Attia, tot 26 september in BAK, Basis voor actuele kunst, Pauwstraat 13A, Utrecht.
