John Miller – Mike Kelley. Educational Complex
De afgelopen jaren werden in de Lage Landen twee tentoonstellingen aan het werk van Mike Kelley gewijd. In 2008 was in WIELS Educational Complex Onwards 1995 – 2008 te zien – de allereerste keer dat de drie verdiepingen van het gebouw in Brussel volledig werden gebruikt (zie DWR nrs. 133-134). Eén werk stond evenwel centraal: het schaalmodel dat Kelley in 1995 maakte van alle gebouwen waarin hij onderwijs genoot. Het bleek dat Educational Complex aan de basis lag van tientallen verwante werken, wat Kelley illustreerde aan de hand van een complexe stamboom. Eind 2012 kreeg een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam door het overlijden van Kelley in januari van hetzelfde jaar een afsluitend karakter. De tentoonstelling werd na het heengaan van de kunstenaar tot een klassieke retrospectieve omgebouwd, met een min of meer chronologische opbouw. (zie DWR nr. 161)
Beide tentoonstellingen gaven aan hoe moeilijk het is om vat te krijgen op het oeuvre en op de aanpak van Kelley. Niet alleen heeft hij veel geproduceerd, hij heeft zijn werk ook becommentarieerd, zowel in toelichtingen bij afzonderlijke werken als in essays en interviews. Bovendien is zijn praktijk divers: hij was actief als performancekunstenaar en muzikant; hij maakte (of verzamelde) knuffeldieren, schilderijen, posters, tekeningen, collages, foto’s, standbeelden en wandtapijten; en hij bouwde ruimtevullende, overweldigende installaties, zoalsDay is Done uit 2005. Het meest onderscheidende karakter van zijn oeuvre is echter de manier waarop ieder werk in Kelleys oeuvre bij om het even welk ander werk lijkt te passen. Als op een dessertenbuffet zijn er honderden combinaties mogelijk – paren of trio’s die elkaar aanvullen, uitdiepen en complexer maken.
Er zijn in deze overvloed meerdere centra of uitkijkpunten te lokaliseren, zoals het aan de geboorteplek van Superman gewijde Kandors uit 2007, of zoals de tentoonstelling The Uncanny, die Kelley in 1993 samenstelde in het kader van Sonsbeek 93. Het is niettemin begrijpelijk dat voor een publicatie over Kelley in de serie Afterall Books: One Work zoals in WIELS voorEducational Complex werd gekozen. Het boek is geschreven door John Miller. Deze Amerikaanse kunstenaar, schrijver en muzikant, is net als Kelley in 1954 geboren. Miller schreef eerder over Kelley, en vice versa: in 1999 leverde Kelley een bijdrage aan een monografie van Miller, en in 2001 schreef hij over diens activiteiten als kunstenaar en als criticus.
Dankzij gesprekken met voormalige assistenten van Kelley beschikt Miller over veel inside-informatie, en dat blijkt een groot voordeel. Het eerste deel van zijn tekst is gewijd aan de ontstaansgeschiedenis van Educational Complex. De gelijknamige maquette verscheen voor het eerst in 1995 op de solotentoonstelling Toward a Utopian Arts Complex in New York. Volgens Kelley kwam het werk tot stand uit onvrede met de receptie van eerder werk, zoals de verzameling tweedehands knuffeldieren: ‘The critical reception always tended to be about nostalgia and trauma. I finally got so pissed off about this that I just said, ‘I’ll give people what they want.’ I invented this pseudo-biography and started doing ‘biographical work’.’ Zoals vaker bij Kelley is deze uitspraak zowel waarachtig als gelogen. Educational Complex toont écht de scholen die hij bezocht, maar de schaalmodellen – zoals Miller overtuigend aantoont – zijn vaak om zuiver esthetische redenen aangepast, en de gedeelten die zijn weggelaten, vallen (in tegenstelling tot de gangbare uitleg) niet noodzakelijk samen met de ruimtes die Kelley zich niet meer herinnert. Tegelijkertijd klopt het niet dat de knuffeldieren eenzijdig als relicten van kindertrauma’s werden geïnterpreteerd; eerder werden ze, aldus Miller, verbonden met ‘corporeal, and thus libidinal, gratification’. Kelley acteerde zijn ergernis, alsof hij door commentaren van critici getraumatiseerd was zonder te beseffen dat die kritiek enkel in zijn verbeelding bestond. Het resultaat was – een nieuwe ironische spiegeling – een werk waarin het trauma centraal stond, en meer bepaald de suggestie van Freud dat wanneer mensen zich iets niet herinneren, ze daar redenen voor hebben: ze willenhet verleden niet onder ogen zien omdat het te pijnlijk of te betekenisvol is.
Pas in het derde deel van zijn boek gaat Miller verder in op de implicaties hiervan. HetRepressed Memory Syndrome is een psychologisch concept met een uitgesproken freudiaanse inslag dat in Amerika tot massapsychoses heeft geleid. Het bekendste schandaal – en een expliciete inspiratiebron voor Kelley – deed zich voor op een kleuterschool in California in 1983. Een schizofrene vrouw beschuldigde haar ex en een leerkracht van sodomie met haar zoontje. Vervolgens voltrok zich een wel heel grondig onderzoek. De geslachtsorganen van alle schoolkinderen werden nauwkeurig onderzocht en gefotografeerd. Wie zich het misbruik herinnerde, werd geloofd; wie het zich niet herinnerde, leed aan het Repressed Memory Syndromeen werd een dubbel slachtoffer. Met Educational Complex heeft Kelley het ontvlammen van zo’n collectieve waan letterlijk in een reeks schoolruimtes gesitueerd. Daarmee suggereerde hij ook dat (verondersteld) seksueel misbruik op school iets onthult over opvoeding en onderwijs dat in de doordeweekse praktijk meestal verborgen blijft.
In het tweede deel van zijn boek haalt Miller er vele referenties en nog meer uiteenlopende ideeën bij om die koppeling uit te werken. Onder meer Althusser, Veblen, Dewey, Duchamp, Buchloh en Roussel komen langs om het institutionele en ideologische probleem van het (kunst)onderwijs te bespreken. Daardoor worden de anekdotes over Educational Complex, en over alles wat erin samenkomt, interessanter. Het grootste deel van het schaalmodel bestaat uit fragmenten van het schoolgebouw van CalArts, waar Kelley in 1978 afstudeerde. CalArts is een private kunstschool, opgericht in 1961 door niemand minder dan Walt Disney. Het is een legendarische plek. In 1973 werden grote delen van Sleeper van Woody Allen er opgenomen, en er worden talloze mythes over verteld: het complex zou oorspronkelijk ontworpen zijn als een ziekenhuis, en in de kelder zou het lichaam van Disney op lage temperatuur bewaard worden.
Als John Miller in de conclusie van zijn boek over Educational Complex ook nog naar Deleuze, Agamben, Benjamin en zelfs Piketty gaat verwijzen (om in een allerlaatste voetnoot te benadrukken dat toegang tot hoger onderwijs sociale ongelijkheid helpt bestrijden), is het meer dan duidelijk dat hij geen eenduidige of coherente interpretatie heeft kunnen of willen bedenken. Dat is niet zo erg. Uiteindelijk draait Educational Complex van Mike Kelley rond de eeuwenoude vraag of ruimtes en gebouwen werkelijk invloed uitoefenen op gebeurtenissen en ervaringen. Het zou jammer zijn om die spannende onzekerheid – afwisselend veelbelovend en onheilspellend – voorgoed uit de wereld te helpen.
• John Miller, Mike Kelley. Educational Complex, verscheen in 2015 in de reeks ‘One Work’ bij Afterall Books, Afterall, Central Saint Martins, Granary Building, 1 Granary Square, London N1C 4AA (020/7514.7212; afterall.org).
