Lothar Baumgarten
In zijn tien jaar oude project Carbon zoekt Lothar Baumgarten naar sporen van het Indiaanse verleden van de Verenigde Staten in de namen van (vooral) Amerikaanse spoorwegmaatschappijen en spoorlijnen. Carbon bestaat uit wall drawings, foto’s en een boek, dat werd vormgegeven door Walter Nikkels in samenwerking met de kunstenaar. De titel Carbon verwijst zowel naar de rol van kolen in de ontginning van Amerika per spoor als naar de archeologische methode van de koolstofdatering. Toen De Pont Baumgarten uitnodigde voor een tentoonstelling, greep deze het feit dat het boek Carbon in samenwerking met de Nederlander Nikkels tot stand kwam, aan voor een tentoonstelling van het hele project. Op de wanden van de grote centrale ruimte zijn diverse tekstuele wall drawings aangebracht. In de reeks kleine hokken aan de ene kant van die hal hangen zwart-witfoto’s, en tegenover deze kabinetten staan vitrines met (ontwerpen voor) pagina’s uit het boek. De foto’s in de kabinetten zijn zorgvuldig gearrangeerd tot kleine ensembles die telkens door bepaalde (landschappelijke) leidmotieven bij elkaar worden gehouden. De meeste foto’s tonen spoorlijnen in weidse Amerikaanse landschappen, al dan niet vervallen negentiende-eeuwse spoorbruggen en enkele keren ook lege stationshallen. Hier en daar zijn wat meer hightechachtige beelden te zien, maar doorgaans evoceren de foto’s het besef dat het Amerikaanse spoor, ooit een instrument van economische ontwikkeling en onderwerping, een relict is geworden.
Baumgartens spoorbruggen doen soms even aan de Bechers denken, maar hij ontwikkelt geen pseudo-systematische typologie, en hij heeft behalve voor het homogeniserende van de motieven ook aandacht voor het specifieke. Zijn gebruik van fotografie wijkt ook af van diverse conceptuele praktijken uit de jaren zestig en zeventig (Ruscha, Baldessari) die nadrukkelijk braken met de artistieke fotografie. Zijn fotografische speurtocht staat wellicht dichter bij iemand als Walker Evans, die in de jaren vijftig eveneens een reeks foto’s wijdde aan het Amerikaanse spoor, meer bepaald aan emblemen op goederenwagons die op het punt stonden te verdwijnen. Baumgarten beoefent echter geen ‘pure’ fotografie. De foto’s maken immers deel uit van een geheel waarin teksten een cruciale rol spelen, gaande van de titels van de foto’s en de tekstuele wall drawings tot de teksten in het boek Carbon. De titels en de wall drawings maken duidelijk dat het Amerika van voor de Europese verovering onder meer in namen verderleeft: namen van gebieden of van ‘Indianenmaatschappijen’ – het woord ‘stammen’ riekt voor Baumgarten te veel naar de Indianenromantiek van Karl May – die soms uit misverstanden van de Europeanen zijn voortgekomen, of namen van negentiende-eeuwse spoorwegmaatschappijen zoals Apache Railroad en Marinette Tomahawk & Western Railroad.
Baumgarten verwerkt deze namen in wall drawings die de vorm aannemen van de typografische weergave van een spoorkruising of van de driehoekige spoorbrug – de triangle truss bridge – die op een van de foto’s voorkomt. Het grootste muurwerk, een soort fries boven de ingangen van de fotokabinetten, komt vlak onder het fabrieksdak van De Pont prachtig tot zijn recht. Het bestaat uit twee horizontale reeksen woorden: de bovenste reeks toont namen van spoorwegmaatschappijen, in donkergrijze letters, en steeds onderbroken door spaties. Ze rust als het ware op de reeks daaronder, met op hun kop gezette woorden in rode letters – namen van Indianenstammen, pardon, van Indianenmaatschappijen. Het geheel vormt zo één lange spoorbrug, met de rode woorden als pijlers van de donkergrijze (‘ijzeren’) structuur daarboven.
Het rood interpreteert men al snel als bloedrood. Baumgarten, een perfectionist die de keuze van elk lettertype met historische argumenten omkleedt en de foto’s in op de millimeter uitgekiende arrangementen heeft geschikt, lijkt hier zijn eigen subtiliteiten te wantrouwen en voor een lekker duidelijke symboliek te willen kiezen – de ‘verovering’ van het westen rustte op de uitbuiting en uitroeiing van de oorspronkelijke inwoners. Een dergelijke waarheid als een koe botst nogal met de veel rijkere historische Spurensuche die in Carbon verder – gelukkig – domineert.
• Lothar Baumgarten tot 9 juni in De Pont, Wilhelminapark 1, 5041 EA Tilburg (013/543.83.00; www.depont.nl).
