Paul Chan. Selected Works
De reputatie van Schaulager groeit gestaag. In het markante expositiegebouw van Herzog & de Meuron in Basel hebben prominente kunstenaars als Steve McQueen en Robert Gober misschien wel hun beste solotentoonstellingen gemaakt. Deze zomer presenteert de particuliere kunstruimte van de verzamelaarsfamilie Hoffmann een overzichtstentoonstelling van Paul Chan (1970, Hong Kong). Chan is de grote belofte van de generatie die na de millenniumwisseling voor het voetlicht trad. Zijn prettig provocatieve video-installaties maakten indruk op de Whitney Biennial (2006), de Biënnale van Venetië (2009) en Documenta (2012). In Schaulager heeft hij de balans opgemaakt van wat hij tot nu toe heeft gerealiseerd. De computeranimaties, tekeningen, video-installaties, sculpturen en prints – veelal afkomstig uit de collectie van Hoffmann – zijn samengebracht in een zorgvuldig ingerichte expositie die zich uitstrekt over twee etages.
Hoewel divers qua medium is het werk inhoudelijk consistent. Rode draad is de fascinatie van de kunstenaar voor de eeuwige strijd tussen utopische droom en harde werkelijkheid. Talrijk zijn de verwijzingen naar de jongste geschiedenis van Amerika, naar 9/11, George Bush en Irak. Chan roept vragen op over artistieke vrijheid, morele keuzes en de restricties van de wet. Vrijelijk put hij uit religie, mythologie, literatuur, schilderkunst, film. Zo’n overvloed aan citaten en verwijzingen kan al snel pedant zijn. Bij Chan blijft het sprankelend en prikkelend.
De ouverture wordt gevormd door Happiness (Finally) After 35,000 Years of Civilization (after Henry Darger and Charles Fourier) (2000-2003). In deze betoverende computeranimatie vermengen zich twee utopische werelden. De eerste is geïnspireerd door het private universum van Henry Darger, de obsessieve zondagskunstenaar die zijn leven lang in het geheim werkte aan zijn rijk geïllustreerde, vijftienduizend pagina’s tellende manuscript The Realms of the Unreal, waarin de hoofdrol is weggelegd voor kleine meisjes met een piemeltje. De tweede is gebaseerd op de overtuiging van de 19e-eeuwse filosoof Charles Fourier dat de sociale cohesie versterkt zou worden indien eenieder aan zijn seksuele passies de vrije loop kon laten. Hun beider droom van een even vredige als bevredigende samenleving verschijnt in de video als een kakelbonte orgie van likkende en vingerende meisjes, met de springerige bewegingen van vroege computerspelletjes. Wanneer het bacchanaal wreed wordt verstoord door zakenlui en militairen die dood en verderf zaaien, slaat het gedroomde hoogtepunt om in een anticlimax.
In de volgende, verduisterde zalen wordt de zevendelige video-installatie The 7 Lights (2005-2007) getoond. Het licht lijkt door een denkbeeldig raam naar binnen te vallen. We zien schaduwen van een buitenwereld die in ontelbare stukken uiteen lijkt gespat. Silhouetten van iPods en treinwagons drijven voorbij; elektriciteitsleidingen en boomtakken zwiepen in de wind; vallende mensen storten ter aarde. De apocalyptische schaduwbeelden stemmen tot sombere mijmeringen over het einde der tijden.
Verwijzingen naar de politieke realiteit zijn moeilijk over het hoofd te zien. Zo transplanteert de animatievideo My birds… trash… the future (2004) Becketts Wachten op Godot naar het verwoeste New Orleans, waar slachtoffers van orkaan Katrina wachten op hulp die niet komt. Chan organiseerde een toneelopvoering in de getroffen stad in samenwerking met haar ontheemde bewoners; de provisorische decorstukken zijn in de tentoonstelling opgenomen. Bij het bekijken van Sade for Sade’s sake (2009), een bijna zes uur durend schaduwtheater van seksuele uitspattingen, komt Sades radicale idee van vrijheid (waar ook kunstenaars zich soms op beroepen) dicht in de buurt van het wetteloze wangedrag in Abu Ghraib. In My Laws are My Whores (2009) hangen negen portretten van rechters van het Amerikaanse hooggerechtshof op hun kop, alsof ook de geldigheid van de rechtsorde die zij verdedigen omkeerbaar is. ‘Twee dingen vervullen de geest met altijd groeiende verwondering en schrik’, zo wordt Kant in de catalogus geciteerd, ‘de sterrenhemel boven mij en de morele wet in mij.’
Chan is behalve kunstenaar ook vormgever, criticus, docent, activist en oprichter van Badlands, een uitgeverij van e-books en curieuze publicaties als Saddam Hussein: On Democracy (de boeken zijn in vitrines uitgestald). Chan ondergraaft de juridische orde, morrelt aan politieke aannames, provoceert religieuze overtuigingen. Meer dan eens worden de Bijbel en de grondwet geciteerd, maar activistisch is zijn kunst niet. Daarvoor zijn de werken te ambivalent, te complex. Wat zij blootleggen, is de eindeloze strijd tussen wat wij willen en wat ons is toegestaan. Tegengestelden als verlangen en repressie, vrijheid en restrictie, blijken keer op keer twee zijden van dezelfde medaille te zijn.
Zo intrigerend als bovengenoemde werken zijn, zo ontnuchterend zijn de recente installaties. Misschien omdat het utopisch verlangen hier lijkt te zijn vervlogen. Volumes (2012) bestaat uit ruim duizend overschilderde boekomslagen, die een enorme wand bedekken; van veraf lijken het pixels die het einde van het boekentijdperk inluiden. Master Argument (2013) is een reusachtig web van honderden schoenen, verbonden via elektriciteitssnoeren – de bedrading zou symbool kunnen staan voor de netwerkmaatschappij, waar wie je kent belangrijker is dan wie je bent. De Nonprojections (2014) lijken resoluut te breken met de magie van de vroegere video’s. Het blauwe licht valt door de lens, de ratelende ventilator koelt de lamp, maar toch lijken de installaties defect, buiten werking: een projectie ontbreekt. Verdwenen zijn de kleurige, raadselachtige, uitdagende beelden, verstomd zijn de parabels over geloof, genot en geweld. Wat rest is een Bruce Naumanachtige, existentialistische desillusie. Juist dit kille nihilisme laat het gemis van het vuur der hemelbestormers voelen. Zonder verlangen naar het onmogelijke is het leven niet compleet.
• Paul Chan. Selected Works, tot 19 oktober in Schaulager, Ruchfeldstrasse 19, 4142 Münchenstein / Basel (061/335.32.32; www.schaulager.org).
