Register

Register bij het interview met Koen Brams

De Warande is een cultuurhuis in Turnhout. Opende in 1972 als een van de eerste Vlaamse culturele centra, in een gebouw van architecten Vanhout, Wauters en Schoeters. In 2005 opende een uitbreiding door Macken & Macken en in 2012 nog een uitbreiding door Lieven Achtergael. Midden juli dit jaar wordt Jeroen Vanluyten er directeur. 85, 166, 178, 195 

Amarant is een gesubsidieerde organisatie die cursussen, excursies en reizen over kunst, muziek en filosofie organiseert voor volwassenen. Oprichter was Daan Rau in 1972, die artistiek directeur bleef tot 2010. De voorloper van Amarant, Scheppende Handen, bestond sinds 1959. Van 1986 tot 1995 was Amarant eigenaar van De Witte Raaf. In november en december 1986 organiseerde Amarant lezingen over Magritte, Broodthaers, Beuys en Kiefer/Baselitz/Polke.

STUK is een kunstencentrum in Leuven, opgericht in 1977 onder de naam ’t Stuc. In samenwerking met Het Festival van Vlaanderen werd jaarlijks het multidisciplinaire festival Klapstuk georganiseerd. In 1993 werd Het Atelier opgericht, een plek voor productie, presentatie en opleiding, waar onder meer Johan Grimonprez en Bart Meuleman aan het werk gingen. In 2002 opende een nieuw gebouw van architect Willem Jan Neutelings. STUK organiseert jaarlijks de festivals Artefact en Playground en huisvest Cinema ZED. Huidig directeur: Steven Vandervelden. 149, 190, 192

Lief Beirens (1941–2016) was huisvrouw. In 1963 huwde zij met Maurice Brams; het echtpaar kreeg twee zonen: Gert en Koen.

Maurice Brams (1938–2017) was als leraar Geschiedenis-Nederlands-Frans werkzaam aan het Sint-Victorinstituut in Turnhout. Na zijn huwelijk met Lief Beirens en de geboorte van zijn kinderen begon hij in 1966 als autodidact te beeldhouwen. Hij stelde tentoon in België, maar ook in Nederland, Duitsland en Frankrijk.

Daan Rau (1945) werd in november 1972 artistiek directeur van vzw Amarant, voorheen Scheppende Handen, en vervulde die functie tot september 2010. Secretaris van de vzw Initiatief 86. Cureerde tussen 1982 en 1995 tentoonstellingen in de Gele Zaal in Gent. Hij schrijft voor de website van Openbaar Kunstbezit Vlaanderen.

Paul Ricoeur (1913–2005) was een Frans filosoof, auteur van onder meer Temps et récit (1983) en Soi-même comme un autre (1990). Een van de pleitbezorgers van de hermeneutiek, gebaseerd op het principe dat mensen vooral verlangen naar begrip. In 1995 verscheen bij Kok Agora Het probleem van de grondslagen van de moraal, geannoteerd door Jacques De Visscher en vertaald door Hendrik Opdebeeck.

Franz Loosen was werkzaam aan de KU Leuven als hoogleraar statistiek en hoofd van de sectie psycholinguïstiek. Publiceerde handboeken statistiek en wetenschappelijke artikelen over het effect van muzikale ervaring bij het accuraat stemmen van instrumenten, bijvoorbeeld in Music Perception: An Interdisciplinary Journal.

Raster was een Nederlands literatuurtijdschrift. Verscheen voor het eerst op 1 april 1967. Opgericht door dichter H. C. ten Berge, die aankondigde: ‘het essayistisch beginsel zal dat van de structurele analyse zijn’. Raster verscheen tot 1972, en werd in 1977 heropgericht als thematisch kwartaaltijdschrift, in een vormgeving van Kees Nieuwenhuijzen, uitgeven door De Bezige Bij. De redactie bestond aanvankelijk uit Ten Berge, J. Bernlef, Pieter de Meijer en Jacq Vogelaar. Latere redactieleden: Hans W. Bakx, Hans Tentije, Cyrille Offermans, Willem van Toorn, Nicolaas Matsier, K. Michel, Marjoleine de Vos en Piet Meeuse. Het laatste nummer, 125, verscheen in 2008. https://tijdschriftraster.nl 57

Teun A. Van Dijk (1943) is een Nederlands tekstwetenschapper, met als specialisme de discoursanalyse. Deed met Walter Kintsch baanbrekend onderzoek naar de psychologische processen bij tekstbegrip. Wees in de jaren negentig Gerrit Komrij (onterecht) aan als de auteur van het pamflet De ondergang van Nederland, waarin ‘Mohammed Rasoel’ waarschuwde voor de dreigende dominantie van moslims in Nederland.

H.C. ten Berge (1938) is een Nederlands dichter, auteur en vertaler. Richtte in 1967 Raster op; ontving in 1996 de Constantijn Huygensprijs en in 2006 de P.C. Hooftprijs. Recent stapte hij over van uitgeverij Atlas Contact naar Koppernik. In het najaar te verschijnen: Notities van Nemo en De beproevingen van Álvar Núñez Cabeza de Vaca. 57

Radio Scorpio (1979) is een alternatieve radiozender uit Leuven. De naam verwijst naar de schorpioen in het logo, maar is ook een afkorting voor Socio-Culturele Organisatie voor Regionale Pluralistische Informatie-Overdracht. Frequentie: 106 FM.

Jenny Holzer (1950) is een Amerikaans neoconceptueel kunstenaar actief sinds de jaren zeventig. Ze geeft aan taal, in de vorm van afzonderlijke zinnen, publieke dimensies met behulp van T-shirts, posters, lichtprojecties en led-lampen. Ze nam deel aan tentoonstellingen zoals Documenta VII, Sonsbeek 86 en de Biënnale van Venetië in 1990. Deze zomer loopt in het Guggenheim in Bilbao een retrospectieve. 65, 81, 104, 126

Bart Meuleman (1965) is een in Turnhout geboren, in Antwerpen werkzame theatermaker, dichter en essayist. Debuteerde in 1997, bij uitgeverij amerika, met de dichtbundel Kleine criminaliteit. Maakte met gezelschap De zweep vanaf 1999 De smerige trilogie. Van 2000 tot 2004 redacteur van De Witte Raaf. Publiceerde essaybundels en autobiografische boeken, onder meer De donkere kant van de zon (2009) en Hoe mijn vader werd verwekt (2018). 39, 40, 42, 43, 46, 47, 49, 53, 55, 56, 65–67, 70, 75, 77–79, 83, 84, 88–90, 92, 94, 96, 100, 106, 112, 113, 115, 118, 124, 127, 130, 133, 135, 141, 167, 168, 171, 183, 191

RITS is een hogeschool in Brussel, in 1962 opgericht als het Hoger Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurspreiding. In 2015 veranderde de naam in RITCS (Royal Institute for Theatre, Cinema and Sound). Verbonden aan de Erasmushogeschool en de VUB. Hoofdzetel in de Dansaertstraat. Huidig directeur: Ann Olaerts.

Jef Cornelis (1941–2018) maakte tussen 1963 en 1998 meer dan tweehonderd reportages en filmische essays over kunst en cultuur voor de Belgische nationale televisie. Tot 20 oktober loopt in het Roger Raveelmuseum in Machelen-Zulte Kunst is voor weinigen: Cis Bierinck selecteert films van Cornelis; Piet Coessens brengt kunstwerken bij elkaar die verwijzen naar de activiteiten van Cornelis. 55, 117, 118, 124, 127, 136, 139, 151, 153, 159, 178, 196

Daniël Robberechts (1937–1992) was een Belgisch auteur. Debuteerde in 1968 met De labiele stilte, waarin jongeren spreken over hun relaties. Publiceerde tijdens zijn leven een deel van zijn dagboeken. Postuum verscheen het ‘totaalboek’ in wording T⊗T: Nagelaten werk (Kritak, 1994) en Dagboek ’68–’69 (het balanseer, 2010). 47, 51, 52, 124, 153, 162

Jacq Vogelaar (1944–2013; pseudoniem van Frans Broers) was een Nederlands auteur, tijdschriftredacteur (van Raster), criticus en vertaler. Constantijn Huygensprijs in 2006. In 2018 stelden Hans Demeyer en Sven Vitse het boek Woekering en weigering. Metamorfosen en identiteit in het werk van Jacq Vogelaar samen (Academia Press). Een biografie is in voorbereiding, door Tommy van Avermaete en Fyke Goorden. 49, 57, 63, 73

Oscar de Wit (1935) is een Nederlands schrijver en beeldend kunstenaar. Kreeg in 1980 de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs voor zijn autobiografische debuut Met koele obsessie. 124

Georges Adé (1936–1992) was een Belgisch auteur die publiceerde onder het pseudoniem Laurent Veydt. Hij was redacteur van het Nieuw Vlaams Tijdschrift en van Diogenes. Studeerde literatuur in Parijs en werd beïnvloed door de nouveau roman, en was actief als criticus op de Belgische televisie. In 1977 verscheen De grote boodschap, in 1986 het sciencefictionboek Huis der Liefde. 139

Erik Eelbode (1959–2010) was curator, (hoofd)redacteur, docent, mentor en fotocriticus. Publiceerde in Obscuur, De Witte Raaf en (H)ART, en werkte samen met kunstfotograaf Dirk Braeckman, onder meer aan het tweedelige fotoboek z.Z(t), dat in 2001 verscheen bij Ludion. Hij was lid van de redactie van Fotomuseum Magazine, coauteur van het overzichtswerk Belgische fotografen 1840–2005. 37–40, 42, 46, 52–56, 58–79, 150

Gesco staat voor ‘gesubsidieerd contract’: een arbeidsrechtelijk statuut voor werknemers bij de Vlaamse overheid, een instelling van openbaar nut of een vzw. Het statuut, waarvoor de werkgever een loonpremie ontvangt, werd in 1989 in het leven geroepen. Sinds 1 januari 2016 zijn de ‘gesco’s’ afgeschaft: volgens toenmalig minister van Werk Philippe Muyters werden ze ‘oneigenlijk’ gebruikt.

John Quivron (1952–2014) was een Belgisch kunstenaar, beeldhouwer, schilder, graficus, oprichter van galerie Het Witte Huis in Eke, en stichter van het tijdschrift De Witte Raaf in 1986. In 2011 vierde hij zijn twintigjarig kunstenaarschap met een overzichtstentoonstelling in zijn eigen galerie of ‘kijkhuis’, zoals hij het noemde, Labo Art in Heurne.

Lesaffre was een winkel voor kunstenaarsbenodigdheden en inlijstingen met vestigingen in Gent (Onderbergen) en Kortrijk (Voorstraat). In 2002 werden beide winkels overgenomen door Lucas Creativ, de grootste Belgische keten ‘voor alle creatieve materialen en inlijstingen’.

Opel is een Duits automerk, opgericht in 1862 als naaimachinefabriek door Adam Opel. In 1898 begonnen zijn zoons, drie jaar na het overlijden van hun vader die hen had opgedragen zich nooit met auto’s in te laten, met de productie van de eerste automobiel van Opel. Sinds 2017 is Opel in handen van het Franse autoconcern PSA Groupe.

Posada was een kunstboekhandel vlakbij Brussel-Centraal, in 1975 opgericht door Martijn Oleff en Ada Roorda. Genoemd naar de Mexicaanse illustrator José Guadalupe Posada (1852–1913), bekend van zijn tekeningen met skeletten en schedels. In 2008 uitgeroepen door The Guardian tot een van de tien mooiste boekhandels ter wereld. Posada sloot in 2011 de deuren. Toen die deuren weer openden, was in het pand een afdeling van chocolatier Neuhaus gevestigd.

Dirk Lauwaert (1944–2013) was een Belgisch essayist en zeer gewaardeerd docent. Debuteerde met de bundel Artikels in 1996 en schreef over een brede waaier aan onderwerpen, waaronder fotografie, film, mode, beeldende kunst en autobiografie. Andere publicaties in boekvorm: Affect/Afstand (1987), Stadsfotografie in de 19^de eeuw (2004), Dromen van een expeditie (2006), Lichtpapier: teksten over fotografie (2007), Onrust (2011) en De geknipte stof (2013). 38, 41, 71, 78, 81, 84, 87, 94, 95, 104–107, 110–112, 114, 116, 118, 119, 121, 122, 126, 129, 130, 135, 149, 157, 162, 171, 191, 192

Bart Verschaffel (1956) is een Belgisch filosoof en gewoon hoogleraar aan de Vakgroep Architectuur & Stedenbouw van de Universiteit Gent. In 1989 een van de vaste gesprekspartners in Container. In hetzelfde jaar verscheen zijn eerste essaybundel De glans der dingen in de reeks Vlees en beton. Verantwoordelijk, samen met Marc Verminck, voor het literaire luik van Antwerpen 93. Maakte van 2000 tot 2004 deel uit van de redactie van De Witte Raaf. Drijvende kracht achter het Vandenhove Centrum voor Architectuur en kunst. 50, 54, 60, 62, 67, 71, 81, 83, 89, 90, 95-97, 100-107, 111-114, 118-122, 125, 135, 140, 142, 144, 151, 152, 156, 158, 159, 162, 167, 173, 175, 177, 181, 185, 187, 189, 191

Lieven De Cauter (1959) is een Belgisch cultuurfilosoof, professor aan de KU Leuven, en activist. Presenteerde samen met Bart Verschaffel Container in 1989. In 1987 en 1991 verschenen essays van zijn hand in de reeks Vlees en beton: ‘De metastase van het museum’ (nummer 8, over Chambres d’Amis) en ‘Het hiernamaals van de kunst’ (nummers 17–18). Auteur van onder meer Archeologie van de kick. Verhalen over moderniteit en ervaring (1995) en De dwerg in de schaakautomaat. Benjamins verborgen leer (1999) – recent bij nai010 verschenen in een Engelse vertaling. 37, 45, 92, 97, 108

Versus (1982–1992) was een vierjaarlijks tijdschrift voor film en opvoeringskunsten. Gemaakt door de eerste vakgroep Filmkunde in Nederland, aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, en uitgegeven door SUN. In de eerste redactie zetelden Peter Delpeut, Eric de Kuyper en Jan Simons. Vormgever: Leo de Bruin. Eind 1992 verscheen het laatste nummer: de subsidiegever raadde de redactie aan het blad minder theoretisch te maken of in het Engels te publiceren.

Het Moment – kwartaalboek voor nieuwe literatuur en kunst verscheen acht keer tussen de zomer van 1986 en die van 1988, onder redactie van Huub Beurskens, Peter Nijmeijer en Laurens Vancrevel, en werd uitgegeven door Meulenhoff. De vormgeving werd verzorgd door Zeno. Elk nummer telde ongeveer 160 pagina’s, en in elke uitgave kwamen een beeldend kunstenaar en een fotograaf aan bod. Op de cover van het winternummer van 1986 stond The White Disease (1985) van Marlene Dumas. http://magazinehetmoment.blogspot.com

Huub Beurskens (1950) is een Nederlandse dichter, schrijver, kunstschilder en vertaler. Was redacteur van de literaire tijdschriften Het Moment en De Gids. Publiceerde in de jaren negentig onder meer de roman Wilde Boomgaard en de poëziebundel Aangod en de afmens, waarvoor hij de VSB-poëzieprijs ontving. Zijn roman Eindeloos eiland haalde in 2017 de shortlist van de ECI Literatuurprijs.

Stefan Hertmans (1951) is een Belgisch essayist, dichter en romanschrijver. Publiceerde onder meer de postmoderne biografische roman Naar Merelbeke (1994) en – vlak voor het herdenkingsjaar van de Eerste Wereldoorlog – Oorlog en terpentijn (2013). Op 13 juni verscheen de Engelse vertaling (door David McKay) van zijn meest recente roman De bekeerlinge bij Harvill Secker in Londen. 52, 85

Bodo Kirchhoff (1948) is een Duits schrijver. Brak in 1990 door met de roman Infanta. In 2018 verscheen de roman Dämmer und Aufruhr. Roman der frühen Jahre, die het seksueel misbruik beschrijft waar Kirchhoff als leerling op een katholiek internaat slachtoffer van werd.

John Ashbery (1927–2017) was een Amerikaans dichter die in 1976 de Pulitzerprijs won met Self-portrait in a Convex Mirror. Hij werkte in de jaren vijftig als copywriter in New York en woonde een decennium lang in Frankrijk. Zijn kunstkritieken werden in 1989 verzameld in Reported Sightings, Art Chronicles 1957–1987. In 1995 verscheen bij Meulenhoff De mandril op de slagboom: een keuze uit zijn gedichten, 1956–1995, onder redactie van J. Bernlef.

W.G. Sebald (1944–2001) was een Duitse, in East Anglia woonachtige auteur. Verkreeg in de jaren negentig internationale bekendheid met essayistisch-romaneske boeken waarin een ik-verteller aan het woord komt, en anderen aan het woord laat over de destructieve twintigste eeuw. In een vertaling van Ria van Hengel verschenen bij De Bezige Bij: Over het land en het water, Austerlitz, De emigrés, De natuurlijke historie van de verwoesting, De ringen van Saturnus, Naar de natuur, Logies in een landhuis en Campo Santo. 76

Kees Ouwens (1944–2004) was een Nederlands dichter en schrijver. In 2002 – het jaar dat hij de Constantijn Huygensprijs voor zijn oeuvre kreeg – verschenen bij Meulenhoff Alle gedichten tot dusver, in 2003 Alle romans tot dusver. 51

Dirk Van Bastelaere (1960) is een Belgisch dichter en poëzie-essayist. Debuteerde in 1984 met het zwartromantische Vijf jaar, waarna hij in de bundels Pornschlegel en andere gedichten (1988) en Diep in Amerika (1994), onder meer geïnspireerd door John Ashbery, een vernieuwende poëzie ontwikkelde die als postmodern te boek kwam te staan. In 1999 medeoprichter van tijdschrift freespace Nieuw Zuid; van 2014 tot 2016 woordvoerder van N-VA. 140

H.H. ter Balkt (1938–2015) was een Nederlands dichter, die in 2003 de P.C. Hooftprijs voor zijn poëzie ontving. Geboren in Usselo, Twente, de streek waar hij veelvuldig over heeft geschreven. In 2019 verscheen bij De Bezige Bij Stilstand leeft alles hier, een bloemlezing door Alfred Schaffer.

Marlene Dumas (1953) is een in Amsterdam woonachtige Zuid-Afrikaans kunstenaar en schilder. Stelde in de jaren negentig onder meer tentoon in Tate Modern, Kunstverein Bonn, M HKA en het Van Abbemuseum. Vertegenwoordigde in 1995 met Maria Roosen en Marijke van Warmerdam Nederland op de Biënnale van Venetië. Vanaf november is werk van haar te zien in de tentoonstelling The Expressionist Figure, Walker Art Center, Minneapolis. 42, 73, 82, 160, 172, 173

Meulenhoff is een Nederlandse uitgeverij opgericht in 1895 door Johannes Marinus Meulenhoff (1869–1939). Van 1976 tot 2000 was Laurens van Krevelen (1941) uitgever-directeur. In 2000 ging J.M. Meulenhoff op in het concern PCM; sinds 2010 maakt Meulenhoff Boekerij deel uit van de Meulenhoff Lannoo groep.

yang was een Belgisch literair tijdschrift (1963–2009) dat zich vanaf de jaren tachtig richtte op vernieuwende literatuur in heden en verleden. Ging in 2009 met Freespace Nieuwzuid op in nY. In 1990 werd een nummer gewijd aan het oeuvre van Walter Benjamin.

Hans Vandevoorde (1960) doceert Nederlandse literatuur aan de VUB. In de jaren negentig redacteur van yang, (fonds)redacteur bij Kritak en VUBPress en verbonden aan Tijd Cultuur, de bijlage van de Financieel-Economische Tijd. Te verschijnen: Ik denk nog het best met de pen in de hand. Het dagboek 1939–1944 van August Vermeylen, samen met Janna Aerts en Ruben Mantels, bij KANTL.

Bart Vervaeck (1958) is hoogleraar Nederlandse literatuur en verhaaltheorie aan de KU Leuven. Eind jaren tachtig tot begin jaren negentig redacteur van yang. Schreef onder meer Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman, (1999, tweede editie 2015), Vertelduivels (2001, samen met Luc Herman) en (over Sybren Polet) Op zoek naar een mens. Lokien en wij (2008).

Frank Vande Veire (1958) is een Belgisch filosoof, docent aan de Hogeschool Gent, en schrijver. Ontving in 1998 de Vlaamse Prijs voor Kunstkritiek. Schreef onder meer De geplooide voorstelling. Essays over kunst (1997), Als in een donkere spiegel. De kunst in de moderne filosofie (2002), Bloeiende Agatha (roman, 2013) en Tussen blinde fascinatie en vrijheid. Het mensbeeld van Slavoj Žižek (2015). 37, 41, 44, 47–49, 51, 57, 63, 64, 71, 75, 80, 88, 96–99, 101, 106, 108

Dirk Pültau (1964) werd in 1987 licentiaat kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent, met de afstudeerscriptie De skulpturen van Reinhoud: de organische fantastiek en het tragi-komische theater. Werkte als kunstjournalist voor De Gentenaar, was van 2000 tot 2004 lid van de redactie, en van 2004 tot 2018 hoofdredacteur van De Witte Raaf. Docent kunstgeschiedenis Sint-Lukas Brussel. 47, 48, 50–60, 62–73, 78, 79, 81–85, 87–94, 97, 99, 100, 102–105, 107, 109–115, 117, 120–133, 135–140, 142–169, 171–173, 177–181, 183, 184, 186, 188–190, 192

Eddy Bettens (1959) is zelfstandig tekstschrijver, vertaler en essayist. In 1981 werd hij aan de Universiteit Gent licentiaat in de Germaanse filologie met de scriptie Eine Lektüre von Robert Walsers Räuber-Roman. Liefhebber van het biografische fragment, door Roland Barthes ‘biografeem’ genoemd. 70, 76, 80, 83, 121, 155, 193

tijdSCHRIFT (1977–1986), tSchrift (1987–1988) of Schrift (1972–1977) was een driemaandelijks literair eenmanstijdschrift van Daniël Robberechts. Het eerste nummer van tijdSCHRIFT, mei 1977, opende met gebruiksaanwijzingen: ‘Het gaat om een tekst in de maak die telkens nader gedefinieerd raakt door de ‘voorlopig definitieve’ fragmenten die elke aflevering van tijdSCHRIFT bevat.’ Elk volgend nummer opende met wijzigingen die de lezer in het vorige nummer kon aanbrengen. In 1987 verscheen het blad niet ‘doordat het ministerie van cultuur de jaarlijkse toelage introk’. Tekstmateriaal uit tijdSCHRIFT werd in 1994 postuum gebundeld in T⊗T: Nagelaten werk.

Rob Smolders (1958) is een Nederlands tentoonstellingsmaker (in 2018 van De Man: mannelijk naakt in vele gedaanten voor het COC in Deventer) en kunstcriticus (actief op www.altijdvandaag.nl). Met Arjen Kok en Alex de Vries oprichter van Metropolis M, waar hij tot 1992 hoofdredacteur was. 42, 156

Metropolis M is een tweemaandelijks verschijnend tijdschrift over hedendaagse kunst. Opgericht in 1979 door studenten kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht. Huidig hoofdredacteur: Domeniek Ruyters, bijgestaan door Karolien van Gent, Loes van Beuningen, Vincent van Velsen en Zoë Dankert. 42, 85, 156

Texte zur Kunst is een Duits-Engelstalig tijdschrift over hedendaagse kunst, in 1990 opgericht in Keulen door kunsthistoricus Stefan Germer en politicoloog Isabelle Graw. Na de dood van Germer in 1998 nam Graw de leiding van het tijdschrift op zich. Huidig standplaats: Berlijn. 66, 67, 194

Isabelle Graw (1962) is professor Kunsttheorie en Kunstgeschiedenis aan de Staatliche Hochschule für Bildende Künste in Frankfurt. Medeoprichter en uitgever van Texte zur Kunst, en auteur van onder meer Silberblick. Texte zu Kunst und Politik (1999), High Price. Art between the Market and Celebrity Culture (2010) en The Love of Painting (2018). 66, 67, 111, 194

Stefan Germer (1958–1998) was een Duitse kunsthistoricus en -criticus, en medeoprichter van Texte zur Kunst. Promoveerde op Franse wandschilderingen uit de negentiende eeuw. Schreef in de jaren tachtig voor het Amerikaanse tijdschrift October over Duitse contemporaine kunst en was op verschillende podia en fora actief – onder meer bij Kunstverein München, waar hij in 1992 een lezing over Jef Cornelis’ film Documenta 5 hield. Stierf op negenendertigjarige leeftijd aan leukemie. 66, 67, 117

Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de Zuidelijke Nederlanden, vanaf de dertiende eeuw, was een door Paul Vandenbroeck samengestelde tentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel, die liep van 25 februari tot 22 mei 1994. 49

Paleis voor Schone Kunsten (PSK) was tot 2002 de naam van een kunstencentrum in Brussel, vlak bij het Centraal Station. Vandaag gekend als Bozar en nog steeds gevestigd in een gebouw uit 1928 van architect Victor Horta. Het mandaat van huidig CEO Paul Dujardin loopt binnenkort af. 42, 43, 47, 49, 50, 58, 60–62, 64–68, 71, 73, 75, 76, 79, 80, 84, 88, 89, 91, 97, 100, 109, 113, 114–116, 122, 127, 136, 138, 140, 151–153, 158, 160, 162, 164, 169, 174, 181, 182, 187, 189, 190, 192, 196, 199

Konfrontaties is een bundeling kritieken uit 1974 van Jacq Vogelaar, destijds schrijvend onder de naam Jacq Firmin Vogelaar, over voornamelijk Nederlandstalige literatuur, het literaire bedrijf, literatuursubsidies, het aankoopbeleid van bibliotheken en de functie van de literaire kritiek. Verscheen bij Socialistische Uitgeverij Nijmegen (SUN) en verzamelde teksten waarvan het merendeel eerder in weekblad De Groene Amsterdammer verscheen.

Cyrille Offermans (1945) is een Nederlands essayist, schrijver en criticus, onder meer voor De Groene Amsterdammer. Was docent Nederlands en redacteur van Raster. In 2018 verscheen in de reeks Privé-domein zijn (lees)notities en beschouwingen Een iets beschuttere plek misschien. 178

Zwarte Zondag was de verkiezingsdag van 24 november 1991 waarop het Vlaams Blok electoraal doorbrak. Ook de protestpartij R.O.S.S.E.M. boekte succes. In vergelijking met de verkiezingen van 13 december 1987 sprong het Vlaams Blok in de Kamer van 2 naar 12 zetels en in de Senaat van 1 naar 5. Vlaams Blok werd in Antwerpen de grootste partij, Filip De Winter vierde de overwinning door twee gele, lederen bokshandschoenen in de lucht te steken. 114, 120, 125, 169

Vlaams Blok was een radicaal-rechtse politieke partij, gedreven door een Vlaams-nationalistische ideologie. Nam voor het eerst deel aan de verkiezingen in 1978. In november 2004 volgde een veroordeling voor racisme, waarna de naam veranderde in het Vlaams Belang. Op 19 november 1992 werd door alle andere Belgische partijen het ‘cordon sanitaire’ ondertekend: het besluit om nooit bestuursakkoorden te vormen met deze partij. 114, 115, 117, 118

Rudi Visker (1959) is hoogleraar hedendaagse wijsbegeerte aan de KU Leuven. Werkte begin jaren negentig als fellow aan de University of Essex. Schreef onder meer Genealogie als kritiek: Michel Foucault en de menswetenschappen (1990) en Vreemd gaan en vreemd blijven. Filosofie van de multiculturaliteit (2005). 79, 118, 123

Jan Blommaert (1961) is hoogleraar Taal, Cultuur en Globalisering aan Tilburg University. Promoveerde in 1989 aan de Universiteit Gent met een proefschrift over interculturele communicatie in Oost-Afrika. Schreef in 1992 (met Jef Verschueren) Het Belgisch migrantendebat, waarvan enkele jaren later een Engelse bewerking verscheen. Recente boeken: Frames, formats en selfies (2018) en U zegt wat wij denken (2019). 114, 117, 125, 135, 137, 151

Peter Vandermeersch (1961) is een Belgisch journalist en columnist, van 1999 tot 2010 hoofdredacteur van De Standaard, en van 2010 tot 2019 hoofdredacteur van NRC Handelsblad. Momenteel werkzaam voor Mediahuis (voorheen Corelio, waar hij in het directiecomité zat) bij de Ierse krantengroep Independent News & Media. Zijn columns over Nederland werden gebundeld in Ik zou zo graag van jullie houden (Prometheus, 2017). 113

De Standaard is een in 1918 opgerichte Belgische krant, eigendom van Mediahuis. Van 1919 tot 1999 stond op de voorpagina het woordkruis AVV–VVK, de leuze van de christelijke tak van de Vlaamse beweging. Meest recente hoofdredacteuren: Mark Deweerdt, Dirk Achten, Peter Vandermeersch, Bart Sturtewagen en Karel Verhoeven (sinds 2013). Eind 2020 verhuist de redactie van Groot-Bijgaarden naar het centrum van Brussel. 113

Ketnet is sinds 1 december 1997 de kinder- en jeugzender van de VRT. De naam is afkomstig van het woord ‘ket’, dat in het Brussels dialect kind of jongere betekent. Bekende programma’s: Dag Sinterklaas, De Boomhut, Karrewiet, Kulderzipken, Mega Mindy en W817.

Antwerpen 93 was de titel waarmee Antwerpen culturele hoofdstad van Europa werd. De kandidatuur werd gelanceerd door socialistisch burgemeester Bob Cools. Onder leiding van Eric Antonis werd een internationaal programma opgezet dat enerzijds bekend werd door een mislukt ‘horizontaal’ openingsvuurwerk, maar dat anderzijds het provincialistische cultuurbeleid in Antwerpen moderniseerde, met als blijvend gevolg het jaarlijkse programma Zomer van Antwerpen. 46–48

Vertoog en Literatuur was het literaire luik van Antwerpen 93, onder leiding van Bart Verschaffel en Mark Verminck, en met redactionele assistentie van Jeroen Olyslaegers. Het zwaartepunt van het programma was de publicatie van zeven cahiers met bijdragen van diverse auteurs rond thema’s zoals ‘het interessante’, ‘lijn, grens, horizon’, ‘woordenloosheid’ of ‘restauraties, vormen van herstel’. Er verschenen eveneens drie bloemlezingen met kunstkritische teksten en een film, Voyage à Paris, in een regie van Jef Cornelis, naar een scenario van Rudi Laermans. De cahiers werden vormgegeven door Gert Dooreman, het nulcahier (Over het interessante) verscheen ook in een vormgeving van Ronny De Meyer. 46–48

Eric Antonis (1941–2014) was van 1972 tot 1988 directeur-cultuurconsulent van De Warande in Turnhout. Werd in het voorjaar van 1990 intendant van Antwerpen 93. Culturele Hoofdstad van Europa. Van 1995 tot 2004 was hij, als onafhankelijke kandidaat op de lijst van CD&V, schepen van cultuur, bibliotheken en monumentenzorg van de stad Antwerpen. Onder zijn leiding werd het Museum aan de Stroom (MAS) gerealiseerd, op een plek waar een shoppingcentrum voorzien was.

Mark Verminck (1954–2014) was een Belgisch psychoanalyticus en publicist. Doceerde filosofie aan de Hogeschool Sint-Lukas Brussel. Verantwoordelijk, samen met Bart Verschaffel, voor het literaire luik van Antwerpen 93. Bij A&S/books verschenen onder meer Als een gebroken spiegel. Psychoanalytische beschouwingen over het kunstenaarsoeuvre (2007) en Over schoonheid. Hedendaagse beschouwingen bij een klassiek begrip, met bijdragen van onder meer Herman Parret en OFFICE Kersten Geers David Van Severen. 100

Dietmar Kamper (1936–2001) was een Duits filosoof en socioloog. Publiceerde over de geschiedenis van het lichaam, het (post)modernisme en de filosofische antropologie, waaronder Zur Geschichte der Einbildungskraft (1981). Hoofdrolspeler in Jan Fabres The Problem (Homage to Dieter Kamper) uit 2001: in een romantisch landschap duwen drie heren (Fabre, Kamper en Peter Sloterdijk) elk een grote stenen bal vooruit en filosoferen over ‘het probleem’. 42

Yves Aupetitallot (1955) is een Frans kunsthistoricus die lange tijd directeur was van Le Magasin, centrum voor hedendaagse kunst in Grenoble, waar hij in 2016 na interne strubbelingen het veld ruimde voor Béatrice Josse. Publiceerde in 1991 het eerste en voorlopig laatste boek dat een overzicht biedt op het werk van Jef Cornelis, en verzorgde recentelijk de DVD-uitgave van enkele van diens films bij JRP Ringier. Op zijn Facebookpagina reflecteert Aupetitallot nu en dan over kwesties in de hedendaagse kunst. 43, 49

Container was een tweewekelijks programma van Jef Cornelis op de Belgische nationale televisie. De eerste aflevering ging op woensdagavond 5 april 1989 live op antenne, om kwart voor elf: Bart Verschaffel, Lieven De Cauter en Patricia de Martelaere voerden een gesprek over sentimentaliteit. De opnames vonden plaats in een door Stéphane Beel ontworpen mobiele constructie. Deze zomer staat de container opgesteld in de tuin van het Roger Raveelmuseum. 127

Rudi Laermans (1957) is een Belgisch socioloog, essayist en gewoon hoogleraar aan het Centrum voor Sociologisch Onderzoek, KU Leuven. In 1989 nam hij deel aan het televisieprogramma Container. Boekpublicaties in de jaren negentig: De romaneske stad (Vlees en beton, 1990), De lege plek. Opstellen over cultuur en openbaarheid in de provincie Vlaanderen (Kritak, 1993) en Schimmenspel. Essays over de hedendaagse onwerkelijkheid (Van Halewyck, 1997). In 2015 verscheen bij Valiz: Moving together. Theorizing and Making Contemporary Dance. 47, 50, 58, 66, 70, 71, 73–75, 78, 79, 81, 84, 87, 99, 100, 108, 110, 112, 115, 116, 121, 123, 124, 127, 135, 157, 159, 177, 178, 180–182, 186, 190, 192, 193, 196–199, 200

Paul De Vylder (1942) is een Belgisch kunstenaar, auteur en docent semiotiek aan het KASK in Gent van 1982 tot 2002. Tot 1972 werkte hij aan een reeks ‘cybernetische’ schilderijen. Vanaf 1973 keerde hij de kunstwereld de rug toe, onder meer om kunstgeschiedenis te studeren. In 1983 exposeerde hij in het I.C.C. in Antwerpen (Gringo Total), in 1996 in het PMMK in Oostende. In de herfst van 2019 wordt een reeks prenten, Les demoiselles de Saint Antoine, gepubliceerd en tentoongesteld. 42, 56, 97, 155, 162, 172, 173, 198

Patricia de Martelaere (1957–2009) was een Belgische filosoof en auteur van onder meer de essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid (1992) en de roman Het onverwachte antwoord (2004), bekroond met De Gouden Uil – Prijs van de Lezer. Ze was lid van de redactie van DW B. Sinds haar vroegtijdig overlijden wordt bijna ieder jaar een oproep gelanceerd om haar verzameld werk te publiceren.

VTM (Vlaamse Televisie Maatschappij) is de eerste en meteen ook grootste commerciële televisiezender van België. Eigendom van het mediabedrijf Medialaan, zoals vele andere Vlaamse radio- en televisiestations. Eerste uitzending dateert van 1 februari 1989. Opgericht onder impuls van politici, uit onvrede met de openbare omroep en vanuit een verlangen naar vrije concurrentie. In 2009 blikte de zender terug in het compilatieprogramma De schuld van VTM. In 1999 wijdde De Witte Raaf een nummer aan het thema televisie, naar aanleiding van tien jaar VTM, met op de cover Goedele Liekens – televisiepresentator, Miss België in 1986, en federaal parlementslid voor Open VLD sinds 20 juni jongstleden. 78

De Gentenaar is de op één na oudste Belgische krant die nog bestaat, sinds 1959 als dochterblad van Het Nieuwsblad. De krant werd in 1879 opgericht door Kanunnik Verschueren. De prijs was toen 1 cent, waardoor De Gentenaar een massamedium werd onder de arbeidersbevolking. Eigenaar sinds 2013: Mediahuis.

Luc Van den Bossche (1947) is een voormalig socialistisch politicus. Studeerde rechten aan de Universiteit Gent. Van 1992 tot 1998 Vlaams Minister van Onderwijs en Ambtenarenzaken. In 1998, nadat Semira Adamu de verstikkingsdood stierf terwijl ze het land werd uitgezet, volgde hij Louis Tobback op als Minister van Binnenlandse Zaken. Is of was een in opspraak gekomen bestuurder van BIAC, AUGent en Optima. 122

M HKA (Museum voor hedendaagse kunst Antwerpen) is een in 1985 opgericht Belgisch museum. De collectie richt zich voornamelijk op kunst sinds 1970 en is samen met de gebouwen eigendom van de Vlaamse Gemeenschap. Sinds 2002 is Bart De Baere algemeen en artistiek directeur. In 2017 werd de gelijkvloerse verdieping heringericht door miljardair Alex Vervoordt. In het voorjaar van 2019 werd een architectuurwedstrijd gelanceerd voor de langverwachte nieuwbouw. 43, 44, 60, 61, 69, 70, 72, 74, 75, 80, 82, 88, 100, 101, 106, 112–114, 128, 129, 136, 138, 150, 153, 155, 156, 159, 162, 166, 174, 185, 189, 195

PMMK of Provinciaal Museum voor Moderne Kunst vestigde zich in 1986, met een retrospectieve van Permeke, in een voormalig grootwarenhuis in Oostende, ontworpen door architect Gaston Eysselinck. Medestichter en eerste conservator was Willy Van den Bussche. Hij werd in 2007 opgevolgd door Phillip Van den Bossche. Samengevoegd met het Museum voor Schone Kunsten heet het PMMK sinds 2008 Mu.ZEE. Van den Bossche stapte maart jongstleden op. 55, 56, 79, 112, 134, 155, 173, 176, 181, 185, 192, 197

Het Middelheimmuseum is sinds 1950 een openluchtmuseum in Antwerpen waar voornamelijk beeldhouwwerken getoond worden. Van 1951 tot 1989 vond er een biënnale plaats – de laatste editie viel samen met Europalia en was gewijd aan Japan. De huidige collectie bestaat uit zo’n 1800 kunstwerken, die ook tentoongesteld worden in paviljoens van Renaat Braem, Stéphane Beel, en Robbrecht en Daem. Huidig directeur: Sara Weyns. 44, 57–60, 62, 68–70, 72, 74, 75, 79, 82, 84, 92, 103, 104, 107, 112, 117, 124, 134, 138, 140, 142, 151, 158, 166, 172, 173, 178, 180, 189

De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (KMSKB) omvatten verschillende in Brussel gevestigde musea, waaronder Old Masters Museum, Fin-de-Siècle Museum, Modern Museum, Wiertzmuseum, Meuniermuseum en het Magrittemuseum. Sinds 2005 is Michel Draguet CEO. 60, 79, 124, 140, 144, 150, 190, 191, 194

Het Museum van Hedendaagse Kunst (MHK) was vanaf 1975 gehuisvest in enkele zalen van het Museum voor Schone Kunsten in Gent, dat bestaat sinds 1810. Het initiatief kwam van de Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst (VMHK), voorgezeten door Karel Geirlandt. Het MHK verhuisde in 1999 onder de naam Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (S.M.A.K.) naar een voormalig casinogebouw aan de overkant van de straat. 60, 109, 124, 168, 171, 173, 174, 180, 181, 183, 184, 191

Artefactum (1983–1994) was een tijdschrift voor hedendaagse kunst in Europa. Het werd opgericht door Flor Bex, twee jaar voor hij directeur van het M HKA werd. Bex was hoofdredacteur, tot Lieven Van Den Abeele zijn rol overnam. Bex bleef echter vormgever en directeur, wat er toe leidde dat in 1987 leden van de leescommissie ontslag namen wegens ‘het parallellisme tussen Artefactum en het tentoonstellingsbeleid van het M HKA’. Tot 1994 verschenen er 53 nummers. 150

Forum International (1990–1993) was een Belgisch kunst- en architectuurtijdschrift, gepubliceerd in het Nederlands en het Engels. Uitgever was Johan Lorrez, redacteur An Van der Linden. Tot de wisselende redactie behoorden onder meer Johan Lorrez, Ann Van Sevenant, Martine De Maeseneer, Hilde Peleman, Luk Lambrecht, Paul Vermeulen en Marc Dubois. Uit het eerste editoriaal van Johan Lorrez: ‘Waarom? Uit liefde en waardering voor de kunst en de kunstenaar. Kunst is één van de essentiële factoren in de menselijke evolutie.’

Kunst & cultuur werd in 1968 opgericht als het tijdschrift van het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel, waarin activiteiten werden aangekondigd, maar ook artikelen, essays en recensies verschenen. Onder meer Geert Bekaert, Dirk Lauwaert, Wim Van Mulders en Bart Verschaffel leverden bijdragen. De naam veranderde vaak: K en C, K&C, Kunst- en cultuuragenda, Kunst en cultuur magazine. Laatste nummer: december 1999.

Kunst- en museumjournaal (1955–1996) was een door Bram Hammacher, Edy de Wilde, Willem Sandberg en Vincent Willem van Gogh opgericht Nederlands tijdschrift voor hedendaagse kunst. In de jaren tachtig een belangrijke plek voor de introductie van het postmodernisme in Nederland onder hoofdredacteur Paul Groot. In 1996 verdween de subsidiëring (en de steun van het eigen bestuur) omdat het blad te autonoom essayistisch zou zijn geworden. Laatste hoofdredacteur was Philip Peters. 155

Etcetera is een in 1982 door Hugo De Greef en Johan Wambaq opgericht Belgisch theater- en danstijdschrift. Hoofdredacteuren in de voor het blad woelige jaren negentig waren achtereenvolgens Luk Van Den Dries, Erwin Jans, Johan Wambaq en Marleen Baeten. De huidige hoofdredactie bestaat uit Charlotte De Somviele, Sébastien Hendrickx, Ciska Hoet en Kristof van Baarle. Sinds september 2014 wordt Etcetera, dat vier keer per jaar verschijnt, gratis verspreid. 124

Adriaan Raemdonck (1945) is een Belgisch galeriehouder. Stichtte in 1968 galerie De Zwarte Panter in Antwerpen. Oprichter van B.U.P., voorzitter van de FEAGA (Federation of European Art Galleries Association). Ontving in 2018 het ereteken van de Vlaamse Gemeenschap. 145, 159

De B.U.P. – Belgische Moderne en Hedendaagse Kunstgaleries vzw is de enige federale professionele organisatie van galeries in België, opgericht in 1979. Voorzitter is Adriaan Raemdonck, ondervoorzitters zijn Jacques Cerami en Sofie Van de Velde.

De Zwarte Panter is de eerste galerie voor hedendaagse kunst in Vlaanderen, opgericht in 1968 door Adriaan Raemdonck. Onder anderen Fred Bervoets, Hugo Claus, Jan Cox, Jan Decleir, Walter Goossens en Pjeroo Roobjee stelden er tentoon. Sinds 1970 bevindt de galerie zich in het voormalig Sint-Julianusgasthuis te Antwerpen. Deze zomer loopt in De Zwarte Panter een tentoonstelling van Herr Seele en Kamagurka.

Zeno X is een galerie in Antwerpen, opgericht in 1981 door Frank en Eliane Demaegd. In 2002 opende een tweede ruimte, Zeno X Storage, in de Godtsstraat in Borgerhout, waar sinds enkele jaren, na een uitbreiding door architecten Coussée & Goris, het zwaartepunt van de activiteiten ligt. Vertegenwoordigt (onder anderen): Michaël Borremans, Dirk Braeckman, Raoul De Keyser, Philip Metten, Luc Tuymans en Anne-Mie Van Kerkchoven. 51, 64, 67, 90, 151, 158, 168

Rendez(-)Vous was een tentoonstelling van 28 april tot 27 juni 1993 in het Museum van Hedendaagse Kunst in Gent. Vier kunstenaars, Ilya Kabakov, Jimmie Durham, Huang Yong Ping en Henk Visch gingen met ‘lievelingsobjecten’ aan de slag die door de bewoners van Gent en omgeving naar het museum werden gebracht. Curator Bart De Baere schreef in de perstekst: ‘Er was van te voren niet de verwachting dat de kunstenaars ‘kunstwerken’ zouden maken.’ 42, 44

Wim Van Mulders (1946) is kunstcriticus en was docent Kunstactualiteit en Kunstfilosofie aan het KASK in Gent (1973–2002). Hij studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent en maakte een scriptie over het werk van Paul Klee. Teksten verschenen onder meer in Artefactum, Kunst en Cultuur, Streven, De Witte Raaf, Art Pres, +–0, Kunst nu, Force Mental, Museumjournaal en in catalogi. 37–43, 150, 164–166

Modernism in painting, met als ondertitel 10 jaar schilderkunst in Vlaanderen, was een tentoonstelling in het Provinciaal Museum voor Moderne Kunst in Oostende, van 5 juli tot 21 september 1992. In de catalogus stonden bijdragen van Willy Van den Bussche, Willem Elias, Florent Minne, Bert Populier, Achille Bonito Oliva en Hans Sizoo. De tentoonstelling werd in De Witte Raaf besproken in 1992 door Wim Van Mulders: ‘De conservator kan zo’n gammel, onproduktief en onbelangrijk schouwspel slechts opzetten met medewerking van samenzweerders en simulanten.’ 38, 39

De Koninklijke Academie van Schone Kunsten Antwerpen werd in 1663 opgericht en is een van de oudste kunstacademies ter wereld. In 2017 volgde Johan Pas Eric Ubben op als hoofd van de academie. 159

Johan Swinnen (1954) is kunsthistoricus, gespecialiseerd in fotografie. Hij was onder meer directeur van het Nationaal Hoger Instituut en de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen, en hoofddocent hedendaagse kunstgeschiedenis en beeldcultuur aan de Vrije Universiteit Brussel. Werd in 2013 fractiesecretaris van de N-VA. Schreef in 2017 de roman Happening, over de brand in de Innovation te Brussel in 1967 (volgens de auteur veroorzaakt door communistische activisten), waarbij zijn ouders om het leven kwamen. 169

Jan Hoet (1936–2014) was een Belgisch curator. In 1975 werd hij de eerste directeur van het Museum van Hedendaagse kunst in Gent. Op de opening van het S.M.A.K. in mei 1999 won hij in de Floraliënhal een boksmatch tegen de Amerikaanse kunstenaar Dennis Bellone. Onder massaal gejuich betrad Hoet de boksring, terwijl I Feel Good weerklonk van James Brown (zie YouTube). Na zijn pensionering in 2003 werd Hoet artistiek leider van het MARTa Herford in Duitsland. In 2012 was hij curator van de biënnale van Yinchuan in China. 37, 109, 156, 173

Eric Bracke (1960) is een Belgisch journalist. Hij schreef over kunst en cultuur voor De Morgen, De Standaard en Knack. In 2013 zei hij de journalistiek vaarwel en werd kroegbaas van ’t Gesproken Dagblad in Wetteren, waar culturele evenementen worden georganiseerd. Op zondag 16 juni jongstleden stelde Jozef Deleu er het recentste nummer voor van poëzietijdschrift Het liegend konijn. 150, 152, 190

De Morgen is een in 1978 door een fusie van de socialistische bladen Vooruit en De Volksgazet tot stand gekomen Belgische krant, met als eerste hoofdredacteur Paul Goossens. In 1994 werd Yves Desmet hoofdredacteur: hij verruimde de opiniepagina’s en gaf ruimte aan de meest uiteenlopende meningen. De Morgen is eigendom van De Persgroep, waarbinnen sinds 2006 nieuws en medewerkers worden ‘gedeeld’ tussen onder andere De Morgen, De Tijd, Het Laatste Nieuws en HUMO. 66

Johan Anthierens (1937–2000) was een Belgisch journalist en schrijver. Presenteerde samen met Mies Bouwman eind jaren zeventig de talkshow Noord-Zuid, waarin Pierre Kartner (Vader Abraham) zodanig hard werd aangepakt dat Kartner de live-uitzending verliet. Anthierens werd na zeven afleveringen door de BRT buitengezet. Auteur van onder meer De ijzertoren. Onze trots en onze schande (1997) en Jacques Brel. De passie en de pijn (1999).

Knack is een in 1971 opgericht Vlaams nieuws- en opinietijdschrift, eigendom van uitgever Roularta, in de jaren zeventig geleid door Frans Verleyen. Hoofdredacteuren sinds 1983: Hubert Van Humbeeck, Rik Van Cauwelaert, Karl van den Broeck, Johan Van Overtveldt (gelijktijdig met Trends), Jörgen Oosterwaal en – sinds 2015 – Bert Bultinck. Verschijnt wekelijks, met als bijlagen Weekend Knack en Focus Knack.

Luc Martens (1946) is een Belgisch politicus voor CD&V. Vlaams minister van Cultuur, Gezin en Welzijn in de regering Van den Brande IV (1995–1999). Werd in 1994 verkozen tot gemeenteraadslid in Roeselare, de West-Vlaamse stad waarvan hij van 2005 tot 2015 burgemeester was. Is of was als voorzitter of bestuurder betrokken bij Poolstok (voorheen Jobhunt Vlaanderen), Faor, Vol-au-Vent, Gaselwest, Eandis, Fluvius, Synductus, Warmte@Vlaanderen, theatergezelschap Het eenzame Westen, muziekensemble Utopia, de West-Vlaamse Centra voor Leerlingenbegeleiding en de Vlaamse koepel van Vrije Centra voor Leerlingenbegeleiding. 79

Veerle Aendekerk (1968) studeerde kunstgeschiedenis en politieke wetenschappen. Was medewerker bij het Festival van Vlaanderen en woordvoerder van de Vlaamse ministers van cultuur Hugo Weckx en Luc Martens. Werd eind 2017 algemeen directeur van Similes, een organisatie die sinds 1972 familieleden van psychisch kwetsbare mensen ondersteunt.

Etienne Wynants (1967) studeerde landbouwingenieur en kunstwetenschappen aan de KU Leuven. Deed zijn burgerdienst bij Amarant vanaf 1993 als redactiesecretaris van De Witte Raaf en werd daarna vast aangenomen. Verliet De Witte Raaf in 2006. Sinds 2003 actief bij de Brusselse kunstruimte Établissement d’en face. 38–42, 47, 49, 52–70, 72–82, 84, 85, 87, 89, 90

Harold Polis (1970) studeerde Nederlandse letteren aan de Universiteit Antwerpen en de Universiteit Utrecht. Coredacteur van de Brieven van Gerard Walschap. Bezorgde werk van Louis Paul Boon, Marnix Gijsen en Jef Geeraerts. Als uitgever werkte hij bij Nijgh & Van Ditmar, Meulenhoff/Manteau, De Bezige Bij Antwerpen en (sinds 2015) Polis. Schrijft geregeld voor Streven en was in de jaren negentig redacteur van Sampel.

Geert Bekaert (1928–2016) was een Belgisch architectuurcriticus met veel autoriteit, wiens taalvaardigheid door W.F. Hermans werd geprezen. Vanaf 1950 schreef hij meer dan 1000 teksten, zowel in kranten, tijdschriften als boeken. Zijn verzameld werk werd tussen 1985 en 2012 uitgegeven in negen delen; zijn bibliotheek en archief zijn ondergebracht in de Faculteitsbibliotheek Ingenieurswetenschappen en Architectuur van de Universiteit Gent. 64, 79, 82, 94, 96, 101, 109, 112–117, 121, 129, 132, 136, 148, 178, 155, 168, 196

Koen Van Synghel (1965) is een Belgisch architect en criticus, en docent architectuurkritiek aan de KU Leuven. Heeft een column in De Standaard en is geregeld te gast op radiozender Klara. Verzorgt de scenografie van tentoonstellingen, en was in 2004, samen met antropoloog Filip de Boeck en fotografe Marie-Françoise Plissart, verantwoordelijk voor Kinshasa, de imaginaire stad, de Belgische bijdrage aan de Architectuurbiënnale van Venetië, bekroond met de Gouden Leeuw. 103, 113, 116

Mil De Kooning (1955) is gewoon hoogleraar aan de Vakgroep Architectuur & Stedenbouw van de Universiteit Gent. Organiseerde tentoonstellingen over naoorlogse Belgische architectuur en over Expo 58. Startte in 1984 de reeks monografische publicaties Vlees en beton. Hij is curator van een geplande overzichtstentoonstelling van het werk van architect Willy Van Der Meeren in Bozar in 2023. 92, 134, 153

Gauthier Dejonghe (1960) studeerde vrije grafiek aan de Gentse academie. Na zijn afstuderen in 1984 volgde hij een stage als studietekenaar bij de Regie der Luchtwegen. Deed zijn burgerdienst bij Amarant en bleef er werken. Was van 1987 tot 2004 vormgever van De Witte Raaf. Bij Amarant is hij administratief medewerker.

Bart Keunen (1964) is gewoon hoogleraar literaire sociologie en vergelijkende literatuurwetenschap aan de Vakgroep Letterkunde van de Universiteit Gent. Sinds 1995 lid van GUST, Ghent Urban Studies Team. Auteur van onder meer Verhaal en verbeelding: chronotopen in de westerse verhaalcultuur (2007) en Tijd voor een verhaal: mens- en wereldbeelden in de (populaire) verhaalcultuur (2005). 47, 50

Laurel en Hardy waren een komisch duo (‘de dikke en de dunne’, of ‘Stan en Ollie’) dat bestond uit de Brit Stan Laurel (1890–1965) en de Amerikaan Oliver Hardy (1892–1957). Maakten samen 107 films, eerst zonder, later met geluid, in de periode 1927–1950. Raakten in hun films vaak op humoristische wijze slaags met elkaar of werden geconfronteerd met moeilijkheden. Gaven desondanks de moed niet op. 58

Dirk Braeckman (1958) is een Belgisch kunstenaar. Samen met Carl De Keyzer en Marc Van Roy hield hij van 1982 tot 1989 een galerie voor fotografie open in Gent: XYZ. Hij realiseerde permanente werken, bijvoorbeeld in het Concertgebouw in Brugge. In 2017 vertegenwoordigde hij België op de Biënnale van Venetië. 78, 80, 104, 108, 154, 158, 185

Obscuur (1994–2002) was een driejaarlijks tijdschrift voor fotografie, uitgegeven vanaf 2001 door Ludion, Gent. Opgericht en geleid door fotograaf Christoph Ruys. Aanvankelijk was het een theoretisch-kritisch blad, later werd het, aldus Ruys, ‘een publieksblad’. In 2003 voortgezet als FotoMuseum Magazine, dat sinds 2008 halfjaarlijks verschijnt onder de titel Extra.

Christoph Ruys (1972) is een Belgisch fotograaf. In 1994 oprichter en hoofdredacteur van Obscuur – Tijdschrift voor fotografie. In 2003 werd hij directeur van het FotoMuseum in Antwerpen. In 2009 werd hij door WPG Uitgevers aangesteld om uitgeverij Ludion opnieuw op te richten. In 2012 nam Ruys afscheid van de boekenbranche. Sinds 2015 actief als visual consultant en keynote speaker. 66, 109, 117, 121

Chambres d’Amis was een kunstmanifestatie in Gent, georganiseerd door Jan Hoet en het Museum van Schone Kunsten, van 21 juni tot 21 september 1986. Kunstwerken werden getoond in privéwoningen, in de hoop dat het museum op die manier ‘buiten de grenzen’ kon treden. Gelijklopende tentoonstellingen waren Initiatief 86, Initiatief d’Amis en Antichambre. Jef Cornelis bracht het evenement live op televisie, tijdens het zes uur durende programma De langste dag. 181

Willy Roggeman (1934) is een Belgisch auteur en jazzmuzikant. Zijn eerste literaire werk dateert van 1953. Tijdschriftredacteur bij onder meer Tijd en Mens en Gard Sivik. Kreeg in 1982 de driejaarlijkse Staatsprijs voor Kritiek en Essay voor Glazuur op niets. Zijn oeuvre bestaat ondertussen uit tachtig teksten, door de auteur in drie delen gerangschikt: Opus Finitum (1953–1976), Usque ad finem (1977–2002), Post Opera Supplementa (2003–2008). Sinds 2009 verschenen bij uitgeverij het balanseer zes nieuwe publicaties.

Indras is een dichtbundel van Belgisch auteur Willy Roggeman uit 1973, verschenen bij Nijgh & Van Ditmar: ‘een lyriekeenheid in spiegelstructuur’, aldus de voorflap. Voorgepubliceerd in 1971 in Dietsche Warande & Belfort. Indras rondde een tweeluik af dat was ingezet met de bundel Nardis uit 1966, waarvan de beginregels programmatisch luiden: ‘zo is de schoonheid grenzen graven / een gedurig vangen van vormen / en neigen naar een leven van fragmenten’.

Documenta IX was de negende editie van de kunstmanifestatie die sinds 1955 iedere vijf jaar plaatsvindt in de Duitse stad Kassel. Deze editie, zonder specifiek thema, werd gecureerd door Jan Hoet en was te bezoeken van 13 juni 1992 tot 20 september 1992 (exact 100 dagen). Elf Belgische kunstenaars namen deel: Guillaume Bijl, Patrick Corillon, Thierry De Cordier, Raoul De Keyser, Wim Delvoye, Jan Fabre, Michel François, Bernd Lohaus, Marcel Maeyer, Panamarenko en Luc Tuymans. Jan Hoet Junior organiseerde Documenta’s Cocooning: goedkope logies in tenten. 37, 38, 39, 61

Steven Jacobs (1967) is kunsthistoricus, gespecialiseerd in de relatie tussen film en beeldende kunst, en docent aan de Universiteit Gent. Schrijft en cureert tentoonstellingen, over moderne en hedendaagse kunst en architectuur, onder meer over het werk van Raoul De Keyser, Dirk Braeckman, Henry Van de Velde en Robbrecht en Daem. In 1994 verscheen Het gebroken venster, in de reeks Vlees en beton. Publiceerde in 2017 in October (met Hilde D’haeyere): ‘Frankfurter Slapstick: Benjamin, Kracauer, and Adorno on American Screen Comedy’. 37, 43, 53, 65, 90, 115, 143, 170, 198

Heiner Müller (1929–1995) was een (Oost-)Duitse theaterregisseur en -schrijver, dichter en essayist. In de jaren negentig als artistiek leider betrokken bij het door Brecht opgerichte Berliner Ensemble. In 1990 regisseerde Müller een zeven en een half uur durende opvoering van Shakespeares Hamlet, waarvan Müllers eigen Die Hamletmaschine (1977) deel uitmaakte als stuk-in-het-stuk. 37

Max Borka (1954) studeerde letteren en werd journalist. Schreef van 1985 tot 1999 over architectuur, kunst en design voor De Morgen. Van 1999 tot 2002 was hij directeur van de stichting Interieur in Kortrijk. In 2004 richtte hij DAMn° magazine op. Hij is curator in MARTa Herford en manager van Mapping the Design World, een platform voor social design.

Het Fridericianum is een gebouw in classicistische stijl ontworpen door Simon Louis du Ry in 1779. Het staat op de Friedrichsplatz in de Duitse stad Kassel. Sinds 1955 is het Fridericianum het hoofdgebouw van de Documenta. Daarnaast bevindt zich in het gebouw ook de Kunsthalle Fridericianum waar exposities van moderne en hedendaagse kunst gehouden worden.

Mo Edoga (1952–2014) was een Nigeriaanse arts en kunstenaar. Na een studie geneeskunde in Heidelberg actief als neurochirurg; eind jaren tachtig werd hij kunstenaar. Zijn werk bestond vooral uit installaties, gemaakt met drijfhout uit (overstromende) rivieren. Een van de deelnemers aan Documenta IX in 1992.

Jan Vercruysse (1948–2018) was een Belgisch kunstenaar. Vanaf de jaren zeventig maakte hij foto’s, werken op papier en installaties waarmee hij vragen stelde over de plaats en de bestaansreden van kunst. Nam deel aan Chambres d’Amis, maar weigerde deelname aan Documenta IX. In 2009 liep een retrospectieve in Museum M in Leuven. De Jan Vercruysse Foundation werkt aan een catalogue raisonné. 38, 71, 84, 104

Xavier Hufkens (1965) opende in 1987 een galerie voor hedendaagse kunst nabij het Brusselse Zuidstation. In 1992 verhuisde de galerie naar een herenhuis in Elsene, gerenoveerd door architecten Robbrecht en Daem en Marie-José Van Hee. In 2013 opende een tweede ruimte. Zoon van baron Guy Hufkens (1939–2016), directeur van de fabriek voor verzorgingsproducten Galenco.

Willy Van den Bussche (1942–2013) was een Belgisch kunstkenner en pleitbezorger voor hedendaagse kunst in België. Stichtte in 1967 het PMMK in West-Vlaanderen (het huidige Mu.ZEE) en was conservator tot 2007. Hij organiseerde bijna tweehonderd tentoonstellingen. 55, 56

Flor Bex (1937) is een Antwerps kunsthistoricus, docent, schrijver en curator. Van 1972 tot 1981 was hij directeur van het ICC te Antwerpen. In 1983 richtte hij het tijdschrift Artefactum op. In 1985 werd hij de eerste directeur van het M HKA. Deze functie behield hij tot 2002. Hij is auteur van Kunst in België. 1945–2000 (Mercatorfonds, 2001). 53, 80, 99, 150, 181

Menno Meeuwis (1954–2012) was vanaf 1993 tot aan zijn overlijden directeur van het Middelheimmuseum in Antwerpen. Onder zijn impuls breidde het museum uit, zette in op tijdelijke tentoonstellingen (bijvoorbeeld van Berlinde De Bruyckere in 1995) en kocht werk van onder meer Jessica Stockholder, Luciano Fabro, Lawrence Weiner, Ann Veronica Janssens, Dan Graham, Chris Burden en Erwin Wurm. 58, 59, 62, 71, 72, 74, 79, 144, 158

De Zevende Dag is een debatprogramma waarin voornamelijk politieke, maar ook andere actualiteiten aan bod komen. Sinds 1988 elke zondagvoormiddag uitgezonden op de VRT. In de beginjaren gepresenteerd door Etienne Van den Bergh, Jos Van Hemelrijck, Tony Van den Bosch en Ivo Belet, tegenwoordig door Lieven Verstraete en Lisbeth Imbo.

Philippe Vandenberg (1952–2009) was een Belgisch kunstenaar. Nam vanaf de jaren tachtig deel aan Belgische tentoonstellingen. Werd beïnvloed door mythologische, religieuze en politieke verhalen en picturale tradities. Na zijn overlijden in 2009 stichtten zijn kinderen de Philippe Vandenberg foundation in zijn atelier te Molenbeek. Eind 2018 liep in de Hamburger Kunsthalle Philippe Vandenberg. Kamikaze.

Marc Maet (1955–2000) was een Belgisch schilder. Na een expressionistische periode in de jaren tachtig werd hij vanaf de jaren negentig beschouwd als exponent van het ‘nieuwe schilderen’ in België, net als Philippe Vandenberg en Fik Van Gestel. In de late jaren negentig werd zijn werk conceptueler en gingen zijn schilderijen tekstuele elementen bevatten. Vertegenwoordigde in 1987 met Guy Rombouts en Leo Copers België op de Biënnale van São Paulo. In 2008 liep in Museum Dr. Guislain in Gent de overzichtstentoonstelling Marc Maet, ik woon in de schilderkunst.

Ponton Temse was een tentoonstelling in Temse van 23 juni tot 30 september 1990, georganiseerd door het Gentse Museum van Schone Kunsten. Curator Jan Hoet ontwikkelde het idee om een Chambres d’Amis in open lucht te organiseren, door kunstenaars te laten inspelen op de omgeving. De route begon aan de Wilfordkaai, liep door het centrum, en eindigde in het Scheldepark. Enkel het neonwerk van Mario Merz, Wij kijken door de vensters…, is bewaard. 47

Open mind: gesloten circuits, met als ondertitel Hommage aan Vincent, was een tentoonstelling in het Gentse Museum van Hedendaagse Kunst, van 15 april tot 25 juni 1989. Curator Jan Hoet legde een parallel tussen kunst en schizofrenie. Werk van onder meer Francis Bacon, Max Beckmann, Jan Fabre en Jackson Pollock werd in dialoog getoond met werk van psychiatrische patiënten. Onderwerp van de tweede aflevering van Container. 127, 181, 183

Bart De Baere (1960) is sinds 2002 algemeen en artistiek directeur van het M HKA. Van 1986 tot 2001 was hij werkzaam bij het Museum van Hedendaagse Kunst / S.M.A.K. in Gent. Rond de eeuwwisseling aangesteld als adviseur erfgoed en hedendaagse kunst op het kabinet van Vlaams Minister van Cultuur Bert Anciaux. Werd voorafgaandelijk aan de recente benoeming van Rein Wolfs genoemd als – naast onder anderen Ann Demeester en Stijn Huijts – een van de mogelijke opvolgers van Beatrix Ruf in het Stedelijk Museum Amsterdam. 59, 84, 150, 189

Kunst in Europa na ’68 was een tentoonstelling die in de zomer van 1980 door Jan Hoet werd georganiseerd in het toenmalige Museum van Hedendaagse Kunst en in de Sint-Pietersabdij in Gent. De tentoonstelling had een grote invloed op de aangroei en de betekenis van de collectie van het museum. Eind 2014 en begin 2015 vond in het S.M.A.K. de tentoonstelling Collectieonderzoek III: Kunst in Europa na ’68 plaats, in een scenografie van Richard Venlet, met een publicatie en een inhoudelijk programma door Koen Brams en Dirk Pültau. 124, 173, 174

Marcel Broodthaers (1924–1976) was een Belgisch kunstenaar. Reflecteerde kritisch over de betekenis van kunst en van het museum, door beelden, alledaagse voorwerpen en taal bij elkaar te brengen. Het S.M.A.K. toont enkele canonieke werken in het Broodthaerskabinet. In 2016 liep in het MoMA in New York een retrospectieve. 39, 40, 76, 91, 107, 150, 178, 185

René Daniëls (1950) is een Nederlands kunstenaar. Zijn schilderijen waren in 1981 en 1982 te zien op Westkunst, Zeitgeist en Documenta 7. Eind 1987 maakte een hersenbloeding een voorlopig einde aan zijn werkzaamheden. In 1992 toonde Jan Hoet een schilderij van hem op Documenta IX. Sinds 2006 schildert Daniëls opnieuw. Eind 2018 liep in Wiels in Brussel René Daniëls: Fragmenten uit een onvoltooide roman. 128, 148, 158

MSK of Museum voor Schone Kunsten in Gent is een van de oudste musea van België, met een collectie die van de middeleeuwen tot de in eerste helft van de twintigste eeuw reikt. In 1904 nam het museum zijn intrek in het huidige gebouw aan het Citadelpark, van architect Charles van Rysselberghe. Recente directeuren: Robert Hoozee (1985–2012), Luc Vanackere (2012–2013), Catherine de Zegher (2013–2018). Hoofd afdeling collectie Cathérine Verleysen is directeur a.i. 67, 69, 70, 130, 139, 163, 169, 176, 181, 184, 191

Piet Vanrobaeys (1955) is docent en curator. Hij organiseerde, bij hem thuis in Gent, tentoonstellingen van onder meer Honoré d’O, Joëlle Tuerlinckx en Francis Alÿs. Werd in 1996 directeur van het Provinciaal Centrum voor Beeldende Kunsten in Hasselt, en organiseerde in 1997 met Joëlle Tuerlinckx OPENSTELLING. Werd op aansturen van Het Belang van Limburg in 1998 door gedeputeerde Sylvain Sleypen ontslagen. Doceert kunstgeschiedenis aan de Stedelijke Academie Sint-Niklaas. 51, 69, 167

De Vleeshal is een centrum voor hedendaagse kunst in Middelburg, sinds 1992 onder de hoede van Stichting Beeldende Kunst Middelburg. Gevestigd in de vleeshal van het laatgotische stadhuis. Een tweede ruimte (De Kabinetten van de Vleeshal) in de Zusterstraat werd in 2017 gesloten omwille van besparingen. De collectie van SBKM, in de jaren negentig uitgebouwd onder impuls van Lex ter Braak, directeur van De Vleeshal van 1993 tot 2000, is sinds 2005 in bruikleen bij het M HKA. In 2014 volgde Roos Gortzak Lorenzo Benedetti op als directeur. In 1980 werd een tentoonstelling georganiseerd met werk van Raoul De Keyser, Etienne Elias, Lucassen en Roger Raveel. 98, 156, 199

Pierre Bourdieu (1930–2002) was een Frans (kunst)socioloog. Zoon van een postbode, studeerde filosofie aan de École normale supérieure in Parijs. Publiceerde onder meer La distinction. Critique sociale du jugement (1979), Les règles de l’art (1992) en Sur la télévision (1996). De laatste twee titels werden door Rokus Hofstede vertaald. 66, 135.

Jacques Derrida (1930–2004) was een Frans filosoof, die opgroeide in Algerije. Geldt als grondlegger van het deconstructie-denken. Schreef een dertigtal boeken, waaronder De la grammatologie (1967), De l’hospitalité (1977 – door Rokus Hofstede en Walter van der Star vertaald als Over gastvrijheid, 1998) – en Spectres de Marx (1992), waarin hij reflecteert over het marxisme na de val van de Muur. 68, 155

Lawrence Weiner (1942) is een Amerikaans kunstenaar, centrale figuur in de ontstaansgeschiedenis van de conceptuele kunst. Zijn werk kenmerkt zich vaak door het gebruik van typografie. Nam in 1986 deel aan Chambres d’Amis door stickers te maken met het opschrift Mijn huis is jouw huis die in iedere woning aangebracht konden worden. In 1993 maakte hij As long as it lasts in Rotterdam. In 1996 kreeg hij een opdracht van de Universiteit van Amsterdam, wat resulteerde in een werk op het Spui in twee talen, Nederlands en Engels: Een vertaling, van de ene taal naar de andere. Deze zomer loopt in Museo Nivola in Sardinië de tentoonstelling Attached by ebb & flow. 45, 144

Chris Dercon (1960) is een Belgisch curator en museumdirecteur. Maakte in de jaren tachtig verschillende films met Jef Cornelis. Was in de jaren negentig in Rotterdam directeur van Witte de With en daarna van Boijmans van Beuningen. Was directeur van Tate Modern in Londen en van het Berlijnse theater Volksbühne, waar hij na protest moest vertrekken. Sinds 2018 directeur van het Grand Palais in Parijs. 117, 129, 159

Het Haus der Kunst is een museum (zonder vaste collectie) voor hedendaagse kunst in München, gebouwd onder auspiciën van de nazi’s in de jaren dertig van de vorige eeuw. Laatste directeur was Okwui Enwezor (1963–2019). Om aanslepende beleidsproblemen het hoofd te bieden, is in afwachting van een nieuwe directeur een expertencommissie aangesteld onder leiding van Bice Curiger, die tijd genoeg heeft omdat haar tijdschrift Parkett er in 2017 na dertig jaar noodgedwongen mee ophield. 126, 149, 197

Yves Gevaert studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent. Van 1968 tot 1977 was hij adjunct-directeur van het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel – begin 1974 organiseerde hij de tentoonstelling Carl Andre / Marcel Broodthaers / Daniel Buren / Victor Burgin / Gilbert & George / On Kawara / Richard Long / Gerhard Richter. In 1985 richtte hij uitgeverij Yves Gevaert op en publiceerde vooral kunstenaarsboeken, prenten en catalogi. Gevaert Editions wordt voortgezet door Saskia Gevaert. 37, 89, 123, 153

Vlees en beton is een reeks monografische publicaties onder redactionele leiding van Mil De Kooning waarvan sinds 1984 bijna honderd edities verschenen – teksten van of over (onder meer) Geert Bekaert, Bart Verschaffel, Rudi Laermans, Lieven De Cauter, Fredie Floré, Doorzon Interieurarchitecten, Christophe Van Gerrewey, Paul Vermeulen, OFFICE Kersten Geers David Van Severen, Rem Koolhaas, Kristien Daem, BEL Architecten, Ronny De Meyer, Aldo Rossi, Stéphane Beel, Le Corbusier, Paul Neefs, Maarten Delbeke, Rika Devos, Iwan Strauven, Johan Lagae, b0b van Reeth en Frank Devienne. 37, 50, 58, 62, 73, 92, 130

Carl Einstein (1885–1940) was een Duits-joodse kunsthistoricus, auteur en intellectueel, die als vrijwilliger met de anarchosyndicalisten vocht in de Spaanse Burgeroorlog. Vluchtte in 1928 uit Duitsland naar Frankrijk. Pleegde zelfmoord op 5 juli 1940. In 1998 verscheen bij Yves Gevaert in de reeks ‘De gelaarsde kat’ Einsteins enige roman Bebuquin of de dilettanten van het wonder, door Jacq Vogelaar vertaald en van een nawoord voorzien, en in een vormgeving van Leopold en Zonen. 73

Marc De Kesel is filosoof. Promoveerde in 1993 aan de KU Leuven op het werk van Slavoj Žižek. In 1998 verscheen Wij modernen. Essays over subject en moderniteit. Schreef daarna diverse filosofische essayboeken, waaronder Niets dan liefde. Het vileine wonder van de gift (2012). Directeur Interne & Externe Zaken van het Nijmeegse Titus Brandsma Instituut en lid van de Raad van Bestuur van De Witte Raaf. Recente publicatie: Het münchhausenparadigma: waarom Freud en Lacan ertoe doen (Vantilt, 2019). 47, 49, 50, 55, 56, 63, 72, 90, 92, 96–98, 107, 108, 119, 136, 141, 147, 157, 162, 174, 183

Gert Dooreman (1958) is een Belgisch grafisch vormgever, typograaf en illustrator. Ontwierp onder meer omslagen en binnenwerk van boeken van Tom Lanoye, Gerda Dendooven, Christophe Van Gerrewey en Jeroen Olyslaegers. In 2015 kreeg hij de Henry Van de Velde Award voor zijn oeuvre. In datzelfde jaar verscheen bij Lannoo de monografie Dooreman.

Jan van Eyck Academie is een internationaal postacademisch instituut voor beeldende kunst in Maastricht, in een gebouw van Frits Peutz. Opgericht in 1948. Directeuren: William Pars Graatsma (1982–1991), Jan van Toorn (1992–1998), Koen Brams (2000–2010) en Lex ter Braak (2010–2018). Toen Koen Brams directeur werd, sloegen Belgische museumdirecteurs aan het feesten in de laatste aflevering van het stripverhaal De Lage Landen. In 2011 werd de academie getroffen door de besparingswoede van Halbe Zijlstra. In 2018 werd Hicham Khalidi directeur. 110, 117, 151

Luk Lambrecht (1959) is een Belgisch curator en kunstcriticus. Schreef onder meer voor Knack, De Morgen en Ons Erfdeel. Maakte acht jaar lang tentoonstellingen voor het Brusselse Postmuseum aan de Zavel, dat in 2002 de deuren sloot. Werkt sindsdien als programmator beeldende kunst en dans voor Cultuurcentrum Strombeek Grimbergen. 41, 46

De Witte Mars was een betoging die plaatsvond op 20 oktober 1996, toen circa driehonderdduizend mensen door Brussel trokken, zonder slogans of spandoeken. Alle deelnemers hadden iets wits bij zich: een ballon, een T-shirt, een bloem… Er werd geprotesteerd tegen het falen van politie, gerecht en politiek in de zaak Marc Dutroux, en vooral tegen het ‘spaghetti-arrest’ van 14 oktober: het ontslag van onderzoeksrechter Jean-Marc Connerotte omdat hij een benefietmaaltijd had bijgewoond waarop ook slachtoffers van Dutroux aanwezig waren. 97

Pierre Klossowski (1905–2001) was een Frans auteur, vertaler (onder meer van Hölderlin, Benjamin en Wittgenstein) en kunstenaar, en de jongere broer van schilder Balthus. Hij schreef studies over De Sade en Nietzsche en publiceerde verschillende romans, die nooit in het Nederlands zijn vertaald. 51

Ilya Kabakov (1933) is een Russisch-Amerikaans conceptueel kunstenaar. In de zomer van 1998 liep in het M HKA Ilya Kabakov: 16 installaties. In 2018 verscheen de documentaire Poor Folk, over leven en werk van Kabakov en zijn vrouw Emilia. 39, 42, 43, 62, 63, 74, 161

Hans Theys (1963) is Belgisch kunstcriticus, docent en curator. Neef van kunstenaar Koen Theys. Al zijn teksten zijn gebaseerd op samenwerkingen of gesprekken met kunstenaars. In de jaren negentig werkte hij mee aan boeken over Panamarenko, Walter Swennen, Koen Theys, Anne Daems en Rombouts & Droste. Zijn teksten werden verzameld in Over vorm (2010). Hij is het enige jurylid van de prijs voor jonge kunstkritiek die HART magazine deze zomer organiseert.

Critical Distance was een tentoonstellingsreeks die Luk Lambrecht in 1993 en ’94 maakte in de Ado Gallery. Hij kreeg negen maanden carte blanche, en organiseerde exposities van Wilhelm Mundt, Richard Venlet, Michael Bach, John Currin, Regina Möller, Christophe Drager en O.C.I. (Jan van Grunsven, Jouke Kleerebezem, Arno van der Mark, Maarten de Reus, Q.S. Serafijn en Willem van Weelden). De tentoonstelling van Möller, die gecureerd zou worden door Yves Aupetitallot, ging niet door. Critical Distance werd onder meer gefinancierd door tabaksfabrikant Philip Morris.

Ado Gallery was een galerie in Mechelen, Bonheiden en de Verlatstraat in Antwerpen, opgericht op 4 oktober 1968 door het echtpaar Jos Van Schap en Hélène Heldens. Begin 1994 werden de activiteiten gestaakt met de tentoonstellingsreeks Critical Distance. In de catalogus blikten Van Schap en Heldens terug: ‘Het werden 25 jaar van zoeken en aftasten, afrekenen met opeenvolgende tendenzen en kunstrichtingen, successen en vergissingen, mooie jaren afgewisseld met donkere. Meer idealisme dan commerciële geest heeft ons tijdens dit levenswerk geïnspireerd.’ 42

Het Kruithuis is een zeventiende-eeuws depot in de binnenstad van ’s-Hertogenbosch. Van 1972 tot 1994 het onderkomen van het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch. Tussen 1973 en 1975 grondig gerenoveerd. Eind 1988 werd de tentoonstelling Zin en beeld. Jongste ontwikkelingen in de Belgische kunst georganiseerd. Het Stedelijk Museum verhuisde in 1994 en ging in 2018 op in het Design Museum Den Bosch. Thans biedt het Kruithuis onderdak aan STOK (Stedelijk Overleg Kunstenaars ’s-Hertogenbosch). 46, 99, 113, 147

Sven Lütticken (1971) is kunsttheoreticus, kunsthistoricus en docent. Schrijft voor onder meer Texte zur Kunst en New Left Review. Maakte van 2000 tot 2004 deel uit van de redactie van De Witte Raaf. Coördineert de researchmaster Critical Studies in Art and Culture aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Recentste boek: Cultural Revolution: Aesthetic Practice after Autonomy (Sternberg Press, 2017). 61–83, 97–113, 115, 120, 123, 194, 196

Jean-Marc Bustamante (1952) is een Frans kunstenaar, schilder, beeldhouwer en fotograaf. Werkte van 1983 tot 1986 samen met Bernard Bazile. In 1992 was zijn werk te zien in het Van Abbemuseum in Eindhoven. In 2003 vertegenwoordigde hij Frankrijk op de Biënnale van Venetië. Nam deel aan Documenta in 1987, 1992 en 1997. Was van 2015 tot 2018 directeur van de École nationale supérieure des Beaux-Arts in Parijs. 58, 87

Gerhard Richter (1932) is een Duits beeldend kunstenaar met een omvangrijk en invloedrijk oeuvre. In de jaren negentig was zijn werk onder meer te zien op de door Bart Cassiman gecureerde tentoonstelling Het sublieme gemis, georganiseerd naar aanleiding van Antwerpen 93, en op de tentoonstelling Munch en na Munch in 1996 in het Stedelijk Museum Amsterdam. In 2018 verscheen de film Werk ohne Author van Florian Henckel in de zalen, tegen de zin van Richter gebaseerd op zijn leven. 45, 46, 65, 69, 87, 133, 136, 156, 169, 191

Dirk Snauwaert (1963) is sinds januari 2005 stichtend en artistiek directeur van Wiels in Brussel, centrum voor hedendaagse kunst. Van 1989 tot 1995 verantwoordelijk voor de tentoonstellingen over hedendaagse kunst in het Paleis voor Schone Kunsten. Van 1996 tot 2001 directeur van het Munich Kunstverein, en van 2001 tot 2004 codirecteur van het Institut d’Art Contemporain Villeurbanne/Rhône-Alps. Curator van de tentoonstelling van Jef Geys in het Belgische paviljoen op de Biënnale van Venetië in 2009. 39, 74, 140, 159, 166, 176, 188, 197

Piet Coessens (1954) is sinds 2005 directeur van het Rogeer Raveelmuseum in Machelen-Zulte. Was tot 2002 directeur van de Vereniging voor Tentoonstellingen in Brussel, en organiseerde in het Paleis voor Schone Kunsten onder meer overzichten van het werk van Hockney, Warhol en Broodthaers. Deze zomer loopt in het Raveelmuseum Kunst is voor weinigen, een hommage aan Jef Cornelis. 50, 63, 82, 129, 149, 190, 195

Xavier Douroux (1956–2017) was directeur en medeoprichter in 1977 van Le Consortium in Dijon, van uitgeverij Les Presses du Réel en van productiehuis Anna Sander Films. Vanaf 1991 maakte hij deel uit van de Fondation de France Nouveaux Commanditaires, die individuen en organisaties helpt met het ‘bestellen’ van kunstwerken. 50, 76

Le Consortium is een centrum voor hedendaagse kunst in Dijon, opgericht door Xavier Douroux en Franck Gautherot in 1977. In 1998 wordt de eigen collectie, bestaande uit meer dan 300 kunstwerken, getoond in het Centre Pompidou. In 2011 wordt een nieuw gebouw ingehuldigd van architect Shigeru Ban. Le Consortium heeft een uitgeverij (Les presses du réel) en een productiehuis (Anna Sanders Films). 50, 76

Luc Tuymans (1958) is een Belgisch kunstschilder, die woont en werkt in Antwerpen. Nam in 1992 deel aan Documenta IX, in 2003 aan Documenta11. Deze zomer is er een tentoonstelling van zijn werk te zien in De Pont, Tilburg en in Palazzo Grassi (Pinault Foundation) in Venetië. Op 27 juni werd Schwarzheide (1986) bij Philips in Londen verkocht voor 1,4 miljoen euro. 110, 113, 115, 123, 126, 128, 130, 131, 133, 137, 138, 140, 141, 143–145, 149–151, 154, 156, 158–160, 162, 165, 167, 169, 173, 177, 183, 190, 191, 195–197

Joëlle Tuerlinckx (1958) is een Belgisch kunstenaar die in haar werk film, video, performance en installatie, maar ook boeken, tekeningen en wandschilderingen met elkaar verbindt. In 1999 twee Belgische solotentoonstellingen: This book, like a book (S.M.A.K., Gent) en Nieuwe projecten D.D. – Nouveaux Projets D.D. in het Museum Dhondt-Dhaenens in Deurle. Deze zomer wordt elke zondag Le Tag/200m (2017) gereactiveerd in het Middelheimmuseum in Antwerpen, op uitnodiging van Ria Pacquée. In 1993 bewerkte ze één pagina (met een tekst van Bart Meuleman) van De Witte Raaf. 79, 90, 122, 129, 131, 135, 136, 144, 153, 160, 164, 177

Bénédicte Jacobs is een mediakunstenaar en onderzoeker social media aan het Centre de recherche en philosophie van de ULB in Brussel. Onder de heteroniemen ‘Quillette de Goulard’ en ‘Name I guess’ verrichtte ze in 1994/95 twee artistieke interventies in De Witte Raaf: respectievelijk met een maquette van een toekomstig Middelheimmuseum en een advertentie voor schoonheidsproducten, getiteld Hygiènes de beauté, waarbij de gehele oplage geïmpregneerd werd met parfum. Werkt sinds 2010 met haar zus Laure-Anne Jacobs samen onder de naam LarbitsSisters, onder meer aan de bekroonde installatie The BitSoil Popup Tax & Hack Campaign.

Witte de With Center for Contemporary Art is een in 1990 gesticht centrum voor hedendaagse kunst, gevestigd in de Witte de Withstraat in Rotterdam. Directeuren sinds 1990: Chris Dercon, Bartomeu Marí, Catherine David, Hans Maarten van den Brink, Nicolaus Schafhausen, Defne Ayas en (sinds 1 januari 2018) Sofía Hernández Chong Cuy. Sinds 2017 is Witte de With op zoek naar een nieuwe naam. 45, 53, 56, 60, 66, 67, 71, 72, 79, 85, 88, 93–95, 102, 104, 108, 114, 120, 130, 132, 137, 147, 170, 172, 174, 176, 185, 191, 192, 194, 199

Jorinde Seijdel (1961) is een Nederlands auteur, redacteur en kunstdocent. Ze was tussen 2000 en 2004 redacteur van De Witte Raaf, en is het hoofd van het Studium Generale aan de Rietveld Academie in Amsterdam. Daarnaast is ze hoofdredacteur van het webzine Open! Platform for Art, Culture & the Public Domain, de opvolger van het wegbezuinigde Nederlandstalige, papieren tijdschrift (in boekvorm) Open. 45, 46, 48, 52, 55, 64, 82, 83, 88, 90, 92, 94, 97, 98, 99, 102, 106, 108, 114, 188

Elke De Rijcke (1965) is een Belgisch dichter, vertaler en docent kunst en literatuur aan de École Supérieure des Arts Saint-Luc en de École de Recherche Graphique in Brussel. Ze vertaalde in 2017 Kees Ouwens’ Van de verliezer & de lichtbron in het Frans als Du perdant & de la source lumineuse. Publiceerde in 2018 bij druksel de tweetalige bundel Juin sur avril (extrait) = Juni over april (fragment). 36, 37, 39, 40, 41, 43, 59

Mieke Bal (1946) is een Nederlandse literatuurwetenschapper en kunsttheoreticus. Ze doceerde aan de Universiteit Utrecht, de University of Rochester en de Universiteit van Amsterdam. Ze schreef onder meer over het werk van Ann Veronica Janssens, Eija-Liisa Ahtila, Doris Salcedo en Lili Dujourie. In 2018 verscheen van Jeroen Lutters het boek The Trade of the Teacher. Visual Thinking with Mieke Bal bij Valiz. 77

Ilse Kuijken (1966) studeerde in 1988 af aan de Universiteit Gent met een thesis over Panamarenko. Schreef voor tijdschriften en catalogi. In De Witte Raaf publiceerde ze onder meer interviews met Mark Manders en Joëlle Tuerlinckx. Sindsdien is ze werkzaam in de verpleegsector. 44, 48, 52, 70, 77, 82, 88–91, 94, 101, 102, 110, 112

Mark Manders (1968) is een Nederlands kunstenaar die woont en werkt in Ronse. Werkt sinds 1986 aan Zelfportret als gebouw: een verzameling sculpturen en voorwerpen die hij sinds 1990, ter vergelijking, voor de ander openstelt. Een van de eerste grote tentoonstellingen waaraan hij deelnam was Sonsbeek 93. Richtte in 1998 met grafisch vormgever Roger Willems en kunstenaar Marc Nagtzaam Roma Publications op. Vertegenwoordigde Nederland op de Biënnales van São Paulo in 1998 en Venetië in 2013. 48, 77, 137

Tropismes is een Brusselse Franstalige kwaliteitsboekhandel. Opende in 1984 in de Sint-Hubertusgalerijen in Brussel. In 1992 werd de kelderruimte in gebruik genomen; in 2012 opende een bijhuis in de Prinsengalerij.

Gert Mattenklott (1942–2009) was een Duits kunstfilosoof, comparatist en essayist. Werd kort na zijn proefschrift Melancholie in der Dramatik des Sturm und Drang in 1972 hoogleraar moderne Duitse letterkunde en vergelijkende literatuurwetenschap in Marburg. Was gastprofessor aan diverse internationale universiteiten en schreef essays over onder meer fotografie, beeldende kunst, tuinen en politieke correctheid. 47

W.J.T. (William John Thomas) Mitchell (1942) is een Amerikaans kunsthistoricus, verbonden aan de universiteit van Chicago. Schreef onder meer Iconology (1986) en Picture Theory (1994), en de invloedrijke essaybundel What Do Pictures Want? (2005). Sinds 2017 lid van de Amercian Academy of Art and Sciences. 67

Henri-Pierre Jeudy (1945) is een Frans filosoof en socioloog, auteur van onder meer Le désir de catastrophe (1990), L’ironie de la communication (1995) en Le corps comme objet d’art (1998). Geen enkel boek van hem is in het Nederlands vertaald. Recentste titel: de roman Le chapeau fossilisé uit 2017. 82

Jan Decorte (1950) is een Belgisch toneelregisseur en acteur, die in 1972 aan het RITS in Brussel afstudeerde met een thesis over Macbeth. Raakte in 1990 bekend door deelname aan het televisieprogramma Sterrenwacht. Werd in 1991 namens protestpartij R.O.S.S.E.M. verkozen voor het federaal parlement. In 2018 kreeg Decorte, die aan het hoofd staat van toneelgezelschap Bloet, van de Vlaamse Gemeenschap de Ultima voor Algemene Culturele Verdienste. 155

Macbeth is een tragedie van William Shakespeare (1564–1616) die waarschijnlijk in 1606 voor het eerst op de planken werd gebracht: een Schotse generaal vermoordt uit blinde ambitie en aangemoedigd door zijn vrouw een rivaal en wordt door schuld en paranoia verteerd.

Bloetwollefduivel (1994) is een bewerking door Jan Decorte van Shakespeares Macbeth, mede geïnspireerd op de genocide in Rwanda in 1994. Het gezelschap van Decorte, Jan Decorte + Cie kreeg een nieuwe naam na deze voorstelling (bloet), ‘omdat Bloetwollefduivel zo’n belangrijke ervaring was dat er sporen van achter moesten blijven’. De tekst werd in 1999 uitgegeven door het Brusselse Kaaitheater.

KUNST is een roman van Linda Warmoes uit 1997. Achter het pseudoniem gaan Koen Brams, Bart Meuleman en Cornel Bierens schuil. Op de achterflap van het boek, verschenen bij Uitgeverij amerika, poseert Manja Topper. Het boek, waarin de contemporaine kunstscene in de Lage Landen wordt geparodieerd, verscheen in 1996 in zes afleveringen in De Witte Raaf. KUNST werd op 29 januari 1998 gerecenseerd in Standaard der Letteren door Bart Meuleman zelf, onder de titel: ‘Perverse appetijt’. 60–66

Linda Warmoes (1964) is de (fictieve) auteur van het feuilleton Kunst. 60–66

Cornel Bierens (1949) is een Nederlands kunstenaar, auteur en docent. Publiceerde naast de sleutelroman Kunst (samen met Koen Brams en Bart Meuleman) in de jaren negentig de novelle Sex doet een weekje nex, ter begeleiding van tentoonstellingen in het Centraal Museum Utrecht. In 2015 en 2016 maakte hij in Amsterdam en Breda exposities met hedendaagse kunstenaars over Vincent van Gogh. 60–65, 159

Jan Van Hove (1953) was veertig jaar lang redacteur kunst en cultuur bij De Standaard. In 2016 ging hij met pensioen en nam feestelijk afscheid in het S.M.A.K. Uit zijn afscheidsinterview: ‘Ik schreef vooral over wat ik zelf de moeite vond. Ik sluit niet uit dat ik wel eens te mild, te weinig kritisch ben geweest. Maar ik wou aanmoedigen, niet afbreken.’ 82, 113

Manja Topper (1966) is een Nederlandse actrice en in 1993 medeoprichter van theatergezelschap Dood paard. In de jaren negentig had ze rollen in de tv-series Goede daden bij daglicht en Het Labyrint. Speelde in 2018 in Matglazen vensters, een stuk van Rob de Graaf; in juni 2019 speelde ze met Dood paard Kwartet van Heiner Müller, bij Compagnie de KOE in Antwerpen. Belichaamde Linda Warmoes, onder meer op de achterflap KUNST.

W139 is een in 1979 opgerichte ruimte voor hedendaagse kunst, Warmoesstraat 139 in Amsterdam. Huidige ‘initiatoren’: Simon Wald-Lasowski, Franziska Schulz, Charlott Weise, Jacob Dwyer, Sil Krol, Axel Linderholm, Evelina Rajca, Sachi Miyachi, Bert Jacobs, Jonathan Mikkelsen en Philip Vermeulen.

Joseph Kosuth (1945) is een Amerikaans kunstenaar. Sinds de jaren zestig een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de conceptuele kunst. Flirt met de visuele randen van kunst en met de ambigue relatie tussen woord en beeld. Nam deel aan Chambres d’Amis in 1986 in Gent, door in het huis van een psychiater aan de Coupure citaten uit ‘Psychopathology of everyday life’ van Sigmund Freud aan te brengen, maar meteen ook te doorstrepen. 109 

Paul Verrept (1963) is een Belgisch schrijver van kinderboeken, illustrator, vormgever en theatermaker. Richtte uitgeverij amerika op, en is medeoprichter van Bebuquin, uitgeverij van theaterteksten. Met Bart Meuleman maakte hij de reeks Mijnheertje Kokhals. In 2019 verscheen bij De Eenhoorn Konijn & Egel. Er komt geen einde aan het einde, met tekeningen van Nils Pieters.

Buck Spender is een pseudoniem van Serge Baeken (1967), Belgisch graficus, illustrator en striptekenaar, en broer van performer Vitalski. Zijn eerste graphic novel The NO Stories uit 2006 werd bekroond met De Blikken Biebel van de stad Turnhout. Werkte voor De Tijd, De Morgen, De Standaard, Knack en Trends. Van de strip De Lage Landen in De Witte Raaf verschenen tussen 1998 en 2000 veertien afleveringen. 71–85

Luc Van Acker (1972) is fotograaf. Op de website www.lucvanacker.be wordt zijn werk onderverdeeld in vijf categorieën: jeugd, modelfotografie, bolle buik, sensueel en natuurfotografie.

Jacques Charlier (1939) is een Belgisch kunstenaar, woonachtig te Luik. Was twintig jaar werkzaam bij de S.T.P., de technische dienst van de provincie Luik. Zijn werk wordt gekenmerkt door humor en een speels onderzoek naar machtsstructuren. Honderd genitaliën van kunstenaars werd in 2009 door het stadsbestuur en curatoren van de Biënnale geweerd uit de straten van Venetië. 120, 139

Encyclopedie van fictieve kunstenaars. Van 1605 tot heden is een door Koen Brams samengestelde bloemlezing van door literaire auteurs verzonnen kunstenaars. Onder heel veel anderen treden James Incandenza uit David Foster Wallace’ roman Infinite Jest (1996) en Johan Steenkamer uit Anna Enquists roman Het meesterstuk (1994) op. Flaptekstcitaat: ‘Hoe karikaturaal ook, de Encyclopedie van fictieve kunstenaars maakt één ding duidelijk: de beste kunstenaar is een bedachte kunstenaar.’ 76, 77

Rokus Hofstede (1959) is een Nederlands vertaler, onder meer van Pierre Michon en Roland Barthes. Werkte in duo met Martin de Haan aan de vertaling van Prousts Du côté de chez Swann: Swanns kant op (2015). 66, 68, 76, 77, 196

Het boek van de denkbeeldige wezens is geschreven door de Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges (1899–1986) in samenwerking met Margarita Guerrero. Het werd gepubliceerd in 1957 en vertaald door Annie Sillevis in het Nederlands in 1976 (De Bezige Bij). Het boek vormt een verzameling van beschrijvingen van door de mens uitgevonden fantastische, fabelachtige, mythologische dieren.

Carel Blotkamp (1945) is een Nederlands kunstenaar en emeritus hoogleraar moderne kunst aan de VU Amsterdam. In 2007 wijdde Museum De Pont in Tilburg een tentoonstelling aan zijn artistiek oeuvre. In 1994 verscheen Mondriaan. Destructie als kunst (Waanders), ook in het Engels vertaald. In 2018 verscheen Blikseminslag. Stukjes over kunst, eveneens bij Waanders. 62, 68, 83, 92, 109, 112, 116, 159, 160, 169, 193, 198

Albert Camus (1913–1960) was een in Algerije geboren Frans auteur die in 1957 de Nobelprijs voor Literatuur kreeg. Bij De Bezige Bij verschenen begin 2019 nieuwe edities van zijn romans De val, De pest en De vreemdeling; bij uitgeverij IJzer verscheen De mythe van Sisyphus in een nieuwe vertaling. 83

Gilbert Jonas (circa 1920) is een fictieve kunstenaar, actief in het midden van de twintigste eeuw, hoofdpersoon van ‘Jonas’ van Albert Camus. 83

Geert Buelens (1971) is een Belgisch dichter, essayist en hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Schreef in de jaren negentig voor de boekenbijlage van De Morgen, en was van 1995 tot 2004 redacteur van yang. In 2003 kreeg hij de Vlaamse Cultuurprijs voor Essay voor Van Ostaijen tot heden: zijn invloed op de Vlaamse poëzie. Recente publicatie: De jaren zestig. Een cultuurgeschiedenis (Ambo Anthos). 169, 197

Bert Bultinck (1974) is sinds november 2015 hoofdredacteur van Knack. Was van 1999 tot 2007 redacteur van yang. Promoveerde in 2005 met Numerous meanings: the meaning of English cardinals and the legacy of Paul Grice. Was verbonden aan De Morgen (als ‘chef opinie’) en, vanaf 2009, De Standaard (als ‘chef opinie’, ‘chef van de weekendkrant’ en adjunct-hoofdredacteur). 93, 108, 117

Martin de Haan (1966) is een Nederlands auteur en vertaler, onder meer van Milan Kundera en Michel Houellebecq, over wiens oeuvre hij Aan de rand van de wereld (2015) schreef. Werkte in duo met Rokus Hofstede, bijoorbeeld aan de Proustvertaling Swanns kant op (2015), en aan een verzameling maximen, terug te vinden op www.maximen.nl. 76, 77

Wyatt Gwyon (1911) is een fictieve kunstenaar, hoofdpersonage in William Gaddis’ roman The Recognitions (1955). Hij maakte vervalsingen van Europese meesters in opdracht van kunsthandelaar Recktall Brown. 77, 155

The Recognitions (1955) is de debuutroman van de Amerikaanse auteur William Gaddis (1922–1998). Eddy Bettens: ‘Is The Recognitions een laatmodernistische of een vroegpostmodernistische roman? De vraag is in elke betekenis van dat woord academisch. Gaddis zelf liet de kwestie koud.’ Eerste zin uit het boek: ‘Even Camilla had enjoyed masquerades, of the safe sort where the mask may be dropped at that critical moment it presumes itself as reality.’ 77, 155

William Gaddis (1922–1998) was een Amerikaans auteur, bijgenaamd ‘Mr Difficult’, onder meer van de romans The Recognitions (1955), J R (1975) en A Frolic of His Own (1994). Hij oefende grote invloed uit op postmoderne auteurs als Don DeLillo, Thomas Pynchon en David Foster Wallace. In Raster werden in 1983 en 1985 twee romanfragmenten vertaald. Theatergezelschap FC Bergman maakte een bewerking van J R die nog tot 2020 op tournee is. 77, 155

Vincenzo Consolo (1933–2012) was een Italiaans auteur, in 1992 ontvanger van de Strega Prijs voor Nottetempo, casa per casa. In 2016 verscheen bij Novecento De glimlach van de onbekende zeeman, in een vertaling van Cees Wagemans; bij de Wereldbibliotheek verscheen in 1992 Retabel: Siciliaanse passies.

Giacomo Serpotta (1656–1733) was een Italiaans beeldhouwer. Rudolf Wittkower heeft hem omschreven als een kunstenaar die hoog boven de provinciale sferen uitsteeg, en als een meteoor in de Siciliaanse hemel verscheen.

Nijgh & Van Ditmar is een Nederlandse uitgeverij die ontstond in 1864 toen Henricus Nijgh in Rotterdam een samenwerking aanging met Willem Nicolaas Josua van Ditmar. Medio 2014 werd Nijgh & Van Ditmar eigendom van Singel Uitgeverijen.

Sampel (1997–2000) was een Belgisch literair tijdschrift. Het kwam voort uit Verschillig, dat in 1996 bekroond werd met de literaire prijs van de stad Antwerpen. De redactie bestond aanvankelijk uit Christoph De Boeck, Harold Polis, Koen Haagdorens, Kurt Melens, Claire Swyzen, Bart Nuyens en Dirk Mertens. In Sampel publiceerden auteurs als J.M.H. Berckmans, Paul Mennes en Christophe Vekeman. De laatste edities verschenen bij Nijgh & Van Ditmar.

Hans Magnus Enzensberger (1929) is een Duits schrijver, dichter, vertaler en redacteur van onder meer het tijdschrift Kursbuch en de boekenreeks Die Andere Bibliothek. Schreef onder heel veel meer Der Zahlenteufel (1997), vertaald als De telduivel. Meest recente boek in Nederlandse vertaling: De radicale verliezer. Over de psychologie van de zelfmoordterrorist, verschenen bij Cossee in 2016. In 1989 werd nummer 48 van Raster aan zijn werk gewijd.

Eichborn is een Duitse uitgeverij, in 1981 opgericht door Vito von Eichborn en Matthias Kierzek. In 1989 nam Eichborn de door Hans Magnus Enzensberger geleide reeks Die Andere Bibliothek onder haar hoede, tot dan ondergebracht bij Greno Verlag.

Krist Gruijthuijsen (1980) is directeur van KW Institute for Contemporary Art in Berlijn. Groeide op in Weert, volgde de kunstacademie in Maastricht en was medeoprichter van Kunstverein Amsterdam, opleidingsdirecteur bij het Sandberg Instituut en directeur van de Grazer Kunstverein. 180

JRP Ringier is een Zwitsers uitgever van kunstboeken, opgericht als JRP (Just Ready to Publish) Editions in 1997 door curatoren Lionel Bovier en Christophe Cherix. De uitgeverij ging in 2004 op in JRP Ringier, een samenwerking met de mediagroep Ringier AG, in 1833 opgericht door Johann Rudolf Ringier en nog steeds gedeeltelijk in handen van de familie.

De Ferraris & Conscience – voluit Graaf de Ferraris en Hendrik Conscience – zijn Vlaamse administratiegebouwen aan de Brusselse Jacqmainlaan, ontworpen door Michel Jaspers, in gebruik genomen in 1998. De gebouwen werden ‘gedoopt’ door Wivina Demeester, federaal minister van Financiën, Begroting en Gezondheisdbeleid. Over de kunstintegratie verscheen het boek De Ferraris & Conscience. Stills. 71, 79, 91, 144

Frank Reijnders (1945) is Nederlands kunsthistoricus, auteur van onder meer Metamorfose van de barok (1991) en Meesterwerken Meesterzetten (2013). Nam in 1989 deel aan de tweede aflevering van Container. Doceerde aan de UA en was in de jaren tachtig als auteur betrokken bij Museumjournaal. 61, 78, 94, 117, 124, 131, 155

Jeroen Boomgaard (1953) is een Nederlands kunsthistoricus en -criticus die in 1995 cum laude promoveerde op De verloren zoon. Rembrandt en de Nederlandse kunstgeschiedschrijving. Hij is lector kunst en publieke ruimte aan de Gerrit Rietveld Academie en hoofd van de onderzoeksmaster Artistic Research aan de Universiteit van Amsterdam. 61, 64, 68, 72, 77, 78, 88, 92, 99, 105, 110, 189

Camiel van Winkel (1964) is een Nederlands kunstcriticus, essayist en docent aan Sint-Lukas Brussel. Was van 2000 tot 2004 redacteur van De Witte Raaf. Publiceerde onder meer Moderne Leegte. Over kunst en openbaarheid (1999) en (samen met Joke Robaard) Archive Species. Bodies. Habits, Practices (2018). In de jaren negentig drummer van het art-rockensemble Kleg. 51, 72, 79, 80, 84, 87–93, 98, 101, 102, 104, 105, 107–109, 111, 122, 128, 172, 177, 184, 197

Matthijs van Boxsel (1957) is een Nederlands auteur, met name van het in diverse talen verschenen De encyclopedie van de domheid (1999–2006). In 2017 verscheen bij Academia Press Domheid als methode. 72

Mark Kremer (1963) is een Nederlands curator en kunstcriticus, in de jaren negentig onder meer bij het Festival a/d Werf in Utrecht en het Institute of Contemporary Art in Amsterdam. Initieerde onderzoek naar de verwevenheid van psychedelische drugs en de (conceptuele) kunst. 46, 48, 49, 52, 53, 55, 57, 69, 70, 88

Hans Abbing (1946) is een Nederlands kunstenaar die studeerde aan de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam, en in wiens werk het menselijk lichaam en het portret centraal staan. Hij is ook een sociaal wetenschapper die economie studeerde in Groningen, en in 2002 promoveerde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. In september verschijnt The Changing Social Economy of Art. 59, 99, 106, 143

Melle Daamen (1959) was al op zijn negentiende secretaris van het bestuur van de VPRO en beleefde een doorbraak op bestuurlijk gebied door in 1994 als directeur te worden benoemd van de Mondriaan Stichting. Was directeur van de Stadsschouwburg Amsterdam, lid van de Raad van Cultuur, voorzitter van het Internationaal Filmfestival Rotterdam en directeur van Theater Rotterdam. Hij is consultant in de culturele sector. 68

De Boekmanstichting is een in 1963 door Jan Kassies opgericht kenniscentrum voor kunst- en cultuurbeleid. De stichting besteedde in de jaren negentig aandacht aan de gevolgen van privatisering in de culturele sector. In 2013 werd in samenwerking met het Sociaal en Cultureel Planbureau de Cultuurindex Nederland gelanceerd, een instrument om het Nederlandse cultuurleven in cijfers te vatten. 85

Kunstenaarsmateriaal (kM) ontstond in 1979 naar aanleiding van een door restaurator Anne van Grevenstein georganiseerd symposium over kunstenaarsmateriaal. Bestond aanvankelijk als de rubriek ‘Vak-informatie’ in de BBKkrant, en werd vanaf 1989 een zelfstandig periodiek. Huidig hoofdredacteur is Wouter de Vries. kM verschijnt vier keer per jaar.

Wouter Davidts (1974) is een Belgisch historicus en docent aan de Vakgroep Architectuur en Stedenbouw en de Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen van de Universiteit Gent. Zijn proefschrift verscheen in boekvorm in 2006 (Bouwen voor de kunst?, A&S/books). In juni verscheen het met Susan Holden samengestelde Trading Between Architecture and Art bij Valiz. 79, 80, 83–85, 88, 91, 93, 96, 99, 101, 103, 106, 107, 109, 110, 112, 113, 115, 116, 119, 121, 127–130, 132, 133, 139, 143, 148, 152, 130, 163, 178, 183, 186, 196

Archis (1986–2004) was een Nederlands architectuurtijdschrift, met als hoofdredacteur Geert Bekaert en daarna Ole Bouman. Het was de voortzetting van wonen-TA/BK: tijdschrift voor huisvesting en omgeving, dat – onder de titels Het Katholiek Bouwblad en Goed Wonen – bestond sinds 1929. Het was ‘eigendom’ van het Nederlands Architectuur instituut, en werd uitgegeven door Misset en Elsevier. Archis werd voortgezet als het Engelstalige blad Volume.

Robert Musil (1880–1942) was een Oostenrijks schrijver, vooral bekend met zijn postuum gepubliceerde, onvoltooid gebleven roman De man zonder eigenschappen, waarvan een vierdelige Nederlandse vertaling verscheen bij Meulenhoff tussen 1988 en 1989. Bekend citaat: ‘Degene die op kunstzinnige wijze denkt, wordt bedreigd door degene die niet zo denkt en door de kunstenaar die niet denkt.’ Nummer 44 van tijdschrift Raster (1988) is gewijd aan het werk van Musil. 63

Carlo Emilio Gadda (1893–1973) was een Italiaans auteur, dichter en ingenieur. Frans Denissen vertaalde diens onvertaalbaar geachte romans in het Nederlands als Die gore klerezooi in de via Merulana en De leerschool van het lijden, beide onderdeel van de Grote Bellettrie Serie van uitgeverij Athenaeum – Polak & Van Gennep. Gadda werd in nummer 45 van Raster in 1989 in het Nederlands taalgebied geïntroduceerd. 63

Dagboek ’64-’65 is een boek van de Belgische schrijver Daniël Robberechts, gepubliceerd in 1984 bij Manteau, Antwerpen. Het telt 260 pagina’s en het bevat de dagboeken van Robberechts vanaf 1 januari 1964 tot en met 8 december 1965. In het ‘voorbericht’ schrijft de auteur: ‘Dit dagboek gaat hoofdzakelijk over de dingen die ik in mijn literaire probeersels niet kwijtraakte. Het is ook in die zin een gewoon dagboek, dat ik het niet met het oog op publikatie heb geschreven.’ 51, 52, 124, 153, 162

Catherine (Cateau) Robberechts (1964) is historica, vertaalster en publicist. Was van 1995 tot 2002 verantwoordelijk voor de publicaties bij de Vereniging van Tentoonstellingen van het Paleis voor Schone Kunsten. Verbonden aan het Team Vlaams Bouwmeester. 112

Liska Brams (1999) is studente kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent.

Jef Geys (1943–2018) was een Belgisch kunstenaar die kunst maakte ondanks de kunst en de kunstwereld. Sinds 1958 hield hij met een referentiesysteem een inventaris van zijn werk bij. Hij vestigde zich in Balen en gaf er ook les. Hij nam het Kempens informatieblad over en maakte er sinds 1968 speciale edities van om zijn tentoonstellingen te begeleiden. In 2009 vertegenwoordigde hij België op de Biënnale van Venetië. 38, 76, 116, 155, 166, 176

Walter Van den Broeck (1941) is een Belgisch roman- en toneelschrijver. In 1965 richtte hij samen met Frans Depeuter en Robin Hannelore het literaire tijdschrift Heibel op, ‘het blad zonder blad (voor de mond)’. In 1979 werd hij redactielid van Nieuw Vlaams Tijdschrift. Schreef onder meer de caleidoscopische roman 362.880 x Jef Geys (1970), het toneelstuk Groenten uit Balen (1972), de roman Brief aan Boudewijn (1980) en de vierdelige cyclus Het beleg van Laken (1985–1992).

Dirk Boes (1957) is een Belgisch kunstenaar. Studeerde vrije grafiek aan Sint-Lucas Gent. Samen met Willy Peters oprichter van galerie De Oorzaak & Zn. in Turnhout. Omschreef zijn abstract geometrische schilderijen als ‘immanent’ en ‘integer’, maar laat liever nog het werk zelf spreken. In 1986 nam hij deel aan Antichambre in Gent. 40

Rémy Zaugg (1943–2005) was een Zwitsers kunstenaar. Maakte schilderijen, werken op papier, publieke sculpturen, tentoonstelllingen, boeken, stadsanalyses en architectuurontwerpen, en schreef ook theoretische teksten. Cureerde in 1991 een overzichtstentoonstelling van het werk van Alberto Giacometti in het Musée d’Art moderne de la ville de Paris. Nam in 2000 deel aan Orbis Terrarum in het Plantin Moretus Museum in Antwerpen. 43, 44, 148

Daniel Buren (1938) is een Frans kunstenaar. Door in kamers, musea en gebouwen een regelmatig streeppatroon op muren of gevels aan te brengen, vestigt hij de aandacht op de plek waar iets gebeurt of geproduceerd wordt, en op de gevolgen daarvan. In 1986 nam hij deel aan Chambres d’Amis en realiseerde hij een kunstwerk op de binnenplaats van het Palais-Royal in Parijs. In 1991 verscheen Les Écrits (1965-1990). 49, 63, 99, 112, 113, 124, 136, 181

Ria Pacquée (1954) is een Belgisch performancekunstenaar. Werd bekend in de jaren tachtig en negentig met optredens van de door haarzelf belichaamde personages ‘Madame’ en ‘IT’. Sinds de jaren negentig maakt ze voornamelijk videokunst en foto’s. In 2018 toonde De Warande in Turnhout met SLAM, RAMBLE, PERFORM een overzicht van haar oeuvre. 137, 138, 195

Lili Dujourie (1941) is een Belgisch kunstenaar. Studeerde schilderkunst en beeldhouwen aan de Académie Royale des Beaux-Arts in Brussel. Maakt voornamelijk sculpturen, schilderijen en video. Tentoonstellingen in Bozar in Brussel (2005), in het Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía in Madrid (2011) en in S.M.A.K. in Gent en Mu.ZEE in Oostende (2015). 124, 126, 173, 176

Sonsbeek 93 vond plaats van 5 juni tot 26 september 1993 in Arnhem en werd gecureerd door Valerie Smith – de eerste openluchttentoonstelling in Park Sonsbeek werd georganiseerd in 1949. Smith baseerde het tentoonstellingsconcept op drie ‘ringen’: het park Sonsbeek als recreatiemilieu, de stad Arnhem als stedelijk milieu en de polder Meinerswijk als landschappelijk milieu. 45, 46, 96

Guillaume Bijl (1946) is een Belgisch kunstenaar die woont en werkt in Antwerpen. Doceerde in Maastricht, Hamburg en Münster. Hij heeft zijn werk opgedeeld in categorieën: Transformatie-Installaties, Situatie-Installaties, Sorry-Installaties en Composities. Vele van zijn installaties tonen op humoristische wijze het artificiële (en commerciële) karakter van de werkelijkheid. Voor Documenta IX in 1992 maakte hij een wassenbeeldenmuseum. 61, 76, 112, 113, 159

Marleen Brock is cultuurhistorica. Ze won in 2010 zowel de Taalunie Scriptieprijs als de Scriptieprijs van de werkgroep achttiende eeuw voor Groningse studenten op reis. Natuur- en landschapsbeleving aan het begin van de negentiende eeuw. Promoveerde in 2015 aan de KULeuven op een proefschrift over de geschiedenis van kunstencentrum STUK in Leuven, waarvan de handelseditie STUK, een geschiedenis. 1977–2015 verscheen bij Hannibal.

 

 

Samenstelling: Oriana Lemmens, Christophe Van Gerrewey, Daniël Rovers. Vetgedrukte nummers verwijzen naar de bijhorende nummers van De Witte Raaf, te consulteren via het archief.