Tamara Horáková + Ewald Maurer. TPX-Index
Tussen 1996 en 2009 voerde het Oostenrijkse fotografenduo Tamara Horáková + Ewald Maurer verschillende experimenten uit met de Polaroid TPX radiografische instant film. Dit soort film werd vooral gebruikt binnen de medische wereld of door veiligheidsdiensten, omdat het net zoals een röntgenapparaat in staat is om door dingen heen te kijken en zo een onderliggende, voor het menselijk oog niet onmiddellijk waarneembare, wereld bloot te leggen. Een publicatie, uitgegeven door Camera Austria binnen haar reeks monografische publicaties gewijd aan hedendaagse fotografen, brengt nu die experimenten samen. Ze passen binnen de hedendaagse preoccupatie met ‘het fotografische’: een exploratie van de wijze waarop de introductie van het eerste mechanische apparaat om beelden te maken onze (visuele) verhouding tot de wereld ingrijpend heeft veranderd.
Het boek bevat honderdtwaalf fotografische afbeeldingen, met telkens een beeld op de rechterpagina. Elk beeld is op bijna ware grootte afgedrukt. De titel bevindt zich onderaan een voor de rest lege linkerpagina, en is telkens op dezelfde manier samengesteld: hij begint met ‘TPX-Index’, gevolgd door een nummer, de naam van de serie waartoe het beeld eventueel behoort, een korte aanduiding van het onderwerp, en ten slotte het moment van productie, met vermelding van de ingestelde (en meestal erg lange) sluitertijd. Aan de serie beelden gaan vier pagina’s vooraf waarop in verschillende talen de handleiding voor het hanteren van de TPX-film gereproduceerd wordt. De tekst beklemtoont het strikte protocol dat gevolgd moet worden voor het welslagen van de opname, maar door elke handeling in een andere taal te presenteren (Frans, Duits, Engels, Nederlands, Italiaans, Spaans en Zweeds) verliest de lezer uiteindelijk zijn greep op het proces zodat het precieze productieproces van het beeld obscuur blijft. Het mysterie van het fotografisch proces blijft intact.
Net zoals elk polaroidbeeld is de TPX-polaroid een direct positief procedé: na afloop van het proces verschijnt meteen een positieve print. Dit eindbeeld is een contactdruk die ontstaat door het op een flinterdun negatief geregistreerde licht chemisch over te dragen op een papieren drager waar het dan transformeert in een positief. De rol van het negatief is daarna uitgespeeld, en het verdwijnt dan ook meestal in de prullenmand. En precies omdat het negatief niet kan hergebruikt worden, is de polaroid meteen ook een uniek, niet reproduceerbaar beeld, wat indruist tegen de productiewijze van de reguliere analoge (en digitale) fotografie. Dit alles schenkt het een uitgesproken materialiteit (iets wat in de vertaling naar een gedrukt beeld echter gedeeltelijk verdwijnt).
Bij de TPX-film wordt die materialiteit nog versterkt omdat de foto meteen na ontwikkeling en fixatie moet gelakt worden. Dat aflakken moet daarenboven onder zeer specifieke omstandigheden plaatsvinden, zo niet dreigen er strepen te ontstaan, wat in het geval van de experimenten van Horáková + Maurer vaker wel dan niet lijkt te gebeuren. Die strepen zorgen voor een extra scherm tussen kijker en afgebeelde wereld waardoor het beeld nog sterker als een fotografisch object wordt ervaren dan wel als een transparante weergave van ‘iets’ daarbuiten in de wereld. De TPX-film verschilt verder ook nog op drie andere manieren van een ‘normale’ polaroid. Ten eerste is het een zwart-witbeeld, geen kleurenfoto. Ten tweede is het een orthochromatische film die ook het onzichtbare spectrum van het licht vat, waardoor het de wereld wezenlijk anders capteert dan een reguliere zwart-witfoto. Ten derde vereist het een veel langere belichtingstijd, van enkele seconden tot soms wel enkele uren. Het resultaat van al deze eigenaardigheden? Onvatbare beelden die ‘nergens’ op lijken.
Toch gaat het Horáková + Maurer niet zozeer om deze bevreemdende visuele effecten. Hun werk is geen poging om de kijker te epateren met visuele vondsten of intrigerende abstracte vormen, daarvoor zijn de opgewekte effecten niet spectaculair genoeg. De beelden zijn te duister, te wazig, te dof, te lusteloos ook: ze sprankelen niet, ze spreken niet. Het afgebeelde komt nooit echt tot leven, maar blijft een spectrale verschijning, een ijle spookgestalte. Het is alsof het afgebeelde nooit echt aankomt in het beeld, alsof het daar ongrijpbaar voor de camera – ook al heeft die er erg lang naar getuurd – blijft hangen in een ontoegankelijke ruimte. Dat Horáková + Maurer stelselmatig kiezen voor eerder banale onderwerpen versterkt de inherente saaiheid van de beelden nog. Ze richten hun camera simpelweg op het invallende licht in hun atelier, op kleine voorwerpen die her en der rondslingeren, op de apparatuur die er staat, soms op het productieproces zelf. Het fotografisch beeld wordt hier minder gedacht als een drager van visuele informatie, als een instrument van communicatie, dan als de uitkomst van een strakke procedure. Het zijn metabeelden die het fotografisch proces zelf centraal stellen en daarbij suggereren dat het fotografische zich niet zozeer manifesteert in het eindresultaat maar in de heteronomie van een proces dat zich automatisch ontplooit en waarin de fotograaf slechts een beperkte rol speelt. Het voortdurende, en uitermate frustrerende, uitstel van een ‘leesbaar’ onderwerp, verschuift de aandacht van de kijker van het eindresultaat naar het proces.
• Tamara Horáková + Ewald Maurer, TPX-Index verscheen in 2018 bij Camera Austria, Graz, ISBN 978-3903911407.
