Viviane Sassen. Venus & Mercury
‘Une nuit avec Vénus, une vie avec Mercure.’ Aan het einde van haar tentoonstelling in Huis Marseille verschaft Viviane Sassen de uitleg bij dit gezegde naast drie foto’s van neuzen gemaakt uit kunststof. In het Frankrijk van de zeventiende eeuw werden deze protheses gebruikt om door syfilis ingedeukte neuzen te verbergen. Artsen geloofden dat kwik (mercure in het Frans) als behandeling kon dienen tegen de geslachtsziekte. Het middel was zo mogelijk nog schadelijker dan de kwaal, patiënten ondervonden er levenslang de gevolgen van. De afdrukken met close-ups van de kunstneuzen zijn bewerkt met wat lijkt op kleurige ecoline, en hangen naast elkaar aan een wand in de rode stijlkamer van Huis Marseille. Wanneer je in die kamer omhoogkijkt, zie je een plafondschildering van Johannes Voorhout uit 1720, met daarop de mythologische scène die een ontmoeting voorstelt tussen de godin van de liefde Venus en de god van de handel Mercurius.
Dat de foto’s onder deze ontmoetingsscène hangen, is natuurlijk niet toevallig. De tentoonstelling refereert er niet alleen aan in haar tweeledige titel, er is ook een voortdurende wisselwerking tussen twee polen: heden en verleden, seksualiteit en moraliteit, liefde en handel. Sassen bekijkt het Frankrijk en de Nederlanden van de zeventiende en achttiende eeuw door haar eigentijdse lens, met een focus op historische figuren zoals koningin Marie Antoinette, en vestigt aandacht op thema’s zoals (vrouwelijke) seksualiteit, schaamte en macht.
Sassen kreeg beschikking over nagenoeg het volledige pand, inclusief de tuin en het tuinhuis. Waar haar vorige tentoonstelling in Huis Marseille, In and Out of Fashion (2012-2013), nog sterk gerelateerd was aan haar werk in opdracht van modehuizen (Acne, Carven en Louis Vuitton) en -tijdschriften (Dazed & Confused en i-D), presenteert ze deze keer de beelden in een bredere historische en maatschappelijke context. Daarmee heeft ze het zichzelf en de toeschouwer moeilijk gemaakt. De foto’s verwijzen naar een complex narratief en zijn soms lastig te duiden. Zo fotografeert ze bijvoorbeeld elementen van klassieke sculpturen van marmer of gips, zoals The Old Centaur, Prehendere en Finger, drie werken uit 2019 die zonder hun inbedding in de tentoonstelling een groot deel van hun zeggingskracht zouden verliezen.
De verkenning van nieuwe presentatievormen betekent niet dat Sassen haar herkenbare manier van fotograferen overboord heeft gegooid. In de eerste zaal kom je uit op de meer dan menshoge foto Leïla (2019), centraal in de ruimte op een licht naar achteren hellend paneel geplaatst. De imposante grootte en majestueuze achtergrond – vergulde wanden in het kasteel van Versailles – vormen het decor van een anonieme figuur: een tienermeisje uit het dorp Versailles. Gehuld in zwarte panty’s en een minirokje van jeans houdt ze een jeansjasje zo vast dat het haar gezicht en een groot deel van haar romp bedekt, terwijl haar gevlochten, zilverkleurige haren en een deels ontblote rug zichtbaar zijn. De foto draagt onmiskenbaar de signatuur van de kunstenaar: fel uitgelicht, fonkelende kleuren, een niet-professioneel of stereotiep model en een prominente rol voor de stof van de kleding.
De eerste zaal van Venus & Mercury is representatief voor hoe ook de volgende zalen zijn opgebouwd: historische personen krijgen een actuele, fotografische en poëtische belichaming. Zo staat Leïla opgesteld in een ruimte waarin de zwarte benedictijner non Louise Marie Thérèse een hoofdrol speelt. Tijdens het einde van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw leefde ze in het klooster van Moret-sur-Loing. Zoals ook in andere zalen is op de wand een gedicht van Marjolijn van Heemstra te lezen. Het bevat onder meer de regels: ‘De zwarte non van Moret drijft op een vlot van geruchten – koningskind misschien, uit vorstelijke schoot geboren, het getinte geheim van de moederbij’.
De reden waarom zowel in dit gedicht als de zaaltekst een vermoedelijke familieband tussen deze non en de Franse koningin Maria Theresia van Spanje wordt opgevoerd lijkt emancipatoir van aard. Dat komt door de suggestie dat er geen onderscheid zou moeten bestaan tussen lage en hoge (hof)cultuur, en tussen witte en zwarte bewoners: het tienermeisje uit Versailles is evengoed op haar plek in het kasteel als de koningin.
Had Leïla op zichzelf een dergelijke gewaarwording tot stand kunnen brengen? Evenals verderop in de tentoonstelling leunt het maatschappelijk engagement hier namelijk zwaar op de toelichting. De foto is aantrekkelijk om naar te kijken, maar daarmee is niet gezegd dat er ook overtuigende kritiek op sociale ongelijkheid wordt geleverd. Vaker illustreren de foto’s in Venus & Mercury een historisch narratief in plaats van dat ze het bekritiseren of nuanceren.
Je kunt je afvragen hoe problematisch het is als fotografie zo’n dienende functie heeft. In dat licht is de statische zwart-witprojectie Lily (2019) een interessant geval. Lily toont wit katoen gedrapeerd als een lelie op een zilveren dienblad tegen de achtergrond van tafellinnen met een Franse lelie als motief. De stof in het werk refereert aan een portret dat Élisabeth Vigée-Le Brun in 1783 maakte van een andere en veel beroemdere Franse koningin, Marie Antoinette, gekleed in wat destijds gezien werd als een onderhemd. Het wordt duidelijk dat het onderhemd toen in verband werd gebracht met haar vermeende seksuele losbandigheid. Marie Antoinettes reputatie werd mogelijk gecreëerd en zeker versterkt door tal van karikaturen en pamfletten die in haar tijd circuleerden, waarvan een aantal nu in Huis Marseille worden getoond. Maar wat zegt Lily daarover, hoe laat het ons nu anders kijken naar die tijd en zijn moraal, op welke manier is de geprojecteerde stof meer dan alleen een toespeling op hoe het toen werd geïnterpreteerd?
Na het zien van Venus & Mercury blijft de toeschouwer zitten met die vragen. Sassen snijdt actuele discussies aan in relatie tot klasse, seksualiteit, gendernormativiteit en de publieke schandpaal, maar of haar fotografie een ander licht schijnt op die thema’s valt te betwijfelen. Beeldvorming en het creëren van een imago waren zaken waar Sassen tijdens haar imposante carrière als modefotograaf raad mee wist. Het ontmantelen en bekritiseren van de geschiedenis door middel van fotografie vraagt om een andere benadering.
• Viviane Sassen. Venus & Mercury, tot 30 augustus in Huis Marseille, Keizersgracht 401, Amsterdam.
