Yayoi Kusama.

De kunst van Yayoi Kusama (Matsumoto, 1929) is het resultaat van een psychopathologische obsessie. Sinds haar kinderjaren wordt ze achtervolgd door hallucinaties waarbij ze overal stippen ziet. De pijn en het lijden die met deze zelfdestructieve obsessie gepaard gaan, doen haar in 1973 besluiten zich vrijwillig te laten interneren in een psychiatrische instelling in Tokio, waar ze nog steeds verblijft. Desondanks heeft ze in de laatste vijftig jaar een indrukwekkend oeuvre opgebouwd. In het Parijse Maison du Japon was in 2002 reeds een mooi ensemble van hoofdzakelijk installaties te zien. Het Centre Pompidou maakt nu echter de ultieme retrospectieve met 150 werken uit de periode 1949-2011.

De chronologisch opgebouwde tentoonstelling toont zowel tekeningen en schilderijen, sculpturen en installaties, als documenten over performances en happenings. Hoe moeilijk deze kunstenares ook te klasseren is, ongetwijfeld heeft ze affiniteiten met de action painting, het minimalisme, de pop art en de body art. Ze vindt inspiratie zowel in het surrealisme als bij Artaud, maar ook in de oosterse traditie die ze transformeert in een hedendaags mysticisme. Met Dorothea Tanning, Louise Bourgeois en Eva Hesse deelt ze de ‘vrouwelijke’ belangstelling voor zachte materialen. Tot haar vrienden rekende ze zowel Joseph Cornell als Donald Judd en haar invloed reikt van Andy Warhol tot Mike Kelley.

Na een klassieke opleiding in Kyoto trok ze in 1957 naar New York. De vroegste schilderijen in de tentoonstelling zijn grootschalige witte monochromen die sterke verwantschappen vertonen met de achromen van Manzoni uit exact dezelfde periode, of met de witte reliëfs van Jan Schoonhoven en de Nul-beweging, eveneens uit de jaren 50.

De illusie van leegte van deze schilderijen werd gevolgd door een idee van volheid, die vanaf 1962 in haar zachte sculpturen tot uitdrukking komt. Gevonden voorwerpen worden bedekt met fallische vormen. In 1966 lanceerde ze het idee van Self-Obliteration. Door zichzelf en haar omgeving met stippen te bedekken, verdwijnt ze in een zelf gecreëerde kosmos. ‘Mijn leven is een stip, verloren tussen duizenden andere stippen’; of ook nog: ‘De stip heeft de vorm van de zon, ze betekent mannelijke energie, bron van alle leven. De stip heeft de vorm van de maan, ze symboliseert het vrouwelijke principe van reproductie en groei. De stippen suggereren oneindige vermenigvuldiging. Onze aarde is maar een stip tussen miljoenen andere.’

Het stippenmotief was reeds zichtbaar in haar vroegste Japanse schilderijen. De stippen waren in de verflaag uitgespaard, en vormden een soort zelfportret. Het was de aankondiging van de oplossing van haar eigen beeld en persoonlijkheid in de oneindigheid van het kosmische landschap.

In de late jaren 60 kwam ze in New York terecht, in een psychedelisch klimaat van seksuele vrijheid en politieke protesten tegen de Vietnamoorlog. Haar performances waren een soort geritualiseerde emancipatieprocessen in een zoektocht naar fysieke, seksuele en intellectuele onafhankelijkheid. In 1973 keerde ze terug naar Tokio. Na een zelfmoordpoging liet ze zich opnemen in een psychiatrische instelling en schreef ze haar autobiografische roman Manhattan Suicide Addict. Haar psychosomatische kunst beschouwde ze als therapie.

De grote doorbraak van Yayoi Kusama kwam er in 1993, toen ze Japan vertegenwoordigde op de biënnale van Venetië. Bij deze gelegenheid toonde ze verschillende environments, waarbij met spiegels en stippen een totaal nieuw ruimtegevoel wordt opgeroepen. Wat oorspronkelijk ervaren wordt als claustrofobisch, krijgt na verloop van tijd een bevrijdend karakter. Door de oneindige weerspiegeling verliest de bezoeker elke vorm van referentie en oriëntatie, en ervaart hij de onbegrensde weidsheid van de kosmos. Dit zorgt zowel voor een magisch en feeëriek effect, als voor een beangstigend gevoel.

Uit de recente werken blijkt dat Kusama op haar tweeëntachtigste nog bijzonder actief is en mogelijk zelfs productiever dan ooit. De retrospectieve tentoonstelling is een unieke gelegenheid om met het werk van deze bijzondere kunstenaar nader kennis te maken. Hoe verscheiden dit historisch belangrijke oeuvre ook is, het zal vaak ook erg herkenbaar voorkomen. De commercialisering ervan heeft immers geleid tot vele afgeleide producten die in menige museumshop als decoratieve objecten worden aangeboden.

• Yayoi Kusama tot 9 januari in het Centre Pompidou, Place Georges Pompidou, 75004 Parijs (01/44.78.12.33; www.centrepompidou.fr).