AGENTSCHAP PRESENTEERT
Ding 001155 (The Cardinal)
In augustus 1972 bestelde Ralph Stewart van National Wildlife Exchange, een firma die is gevestigd in Florida in de VS, bij Albert Earl Gilbert een aquarel van rode kardinaalvogels. Gilbert, een autodidactische natuurschilder uit Connecticut, maakte gebruik van kleurendia’s, foto’s, schetsen en twee opgezette kardinaalvogels voor het schilderen van de aquarel getiteld Cardinals on Apple Blossom [Kardinaalvogels op een bloeiende appelboom]. Op 25 augustus 1972 kocht Stewart van National Wildlife Exchange Cardinals on Apple Blossom en betaalde daarvoor met een cheque ter waarde van $ 1500,00. Achterop de cheque schreef Stewart: ‘Voor schilderij van Kardinaalvogels van 50 x 60 cm, alle rechten inbegrepen – reproductie etc.’ In januari 1973 bracht National Wildlife Exchange een gelimiteerde oplage van driehonderd kleurenreproducties van het schilderij in omloop. Op 18 december 1973 diende National Wildlife Exchange een aanvraag in om het auteursrecht voor Cardinals on Apple Blossom op hun naam te laten registreren. In deze aanvraag werd Gilbert omschreven als ‘kunstenaar in opdracht’.
In januari 1976 bestelde Franklin Mint, een firma in Pennsylvania, bij Gilbert een reeks van vier vogelaquarellen. Op 28 januari 1976 voltooide Gilbert de afbeeldingen van twee roofvogels (Raptores) en twee zangvogels (Passeriformes) voor Franklin. De opdracht omvatte een aquarel getiteld The Cardinal [De rode kardinaal]. Bij het schilderen van The Cardinal maakte Gilbert gebruik van voorstudies uit zijn bezit en van foto’s, dia’s en een werktekening van twee opgezette kardinaalvogels die hij ook had gebruikt voor de aquarel getiteld Cardinals on Apple Blossom. Franklin Mint verkocht zesduizend gekleurde reproducties van de reeks aquarellen ter herdenking van het feit dat 150 jaar voordien het boek Birds of America van natuurvorser en schilder John Audubons was verschenen.
Na het zien van de in omloop gebrachte prenten van The Cardinal, klaagde National Wildlife Exchange Franklin Mint aan voor het schenden van hun auteursrecht op Cardinals on Apple Blossom. Op beide schilderijen is een paartje rode kardinalen te zien, een vrouwelijk en een mannelijk exemplaar, gezeten op een appeltak met bloesems. Franklin vroeg de rechtbank om de stopzetting van de inbreuk te bevelen. Op 15 maart 1977 kwam de rechtszaak National Wildlife Exchange vs. Franklin Mint Corporation voor in het United States District Court in Pennsylvania. Rechter Edward Cahn besliste:
Franklin en Gilbert betwisten Nationals vermeende eigendom van het auteursrecht op Cardinals on Apple Blossom. […] Ik stel als feit vast en kom tot de slotsom dat alle auteursrechten op Cardinals on Apple Blossom werden overgedragen aan Stewart door middel van de cheque ter waarde van $ 1500,00 en de goedkeuring hiervoor op de achterzijde. […] National bezit een geldige copyrightregistratie voor Cardinals on Apple Blossom.
Eveneens is door visueel onderzoek duidelijk dat The Cardinal geen doordruk is van Cardinals on Apple Blossom. Evenmin heeft Gilbert een kopie gemaakt in de zin van het met de vrije hand kopiëren van het vroegere schilderij naar het latere werk. […] Bovendien bestaat de kunst van Gilbert erin de natuur zo getrouw mogelijk weer te geven. Om dit te bekomen doet hij beroep zowel op bronnenmateriaal dat hij gedurende zijn leven heeft verzameld, als op dia’s, foto’s, schetsen, werktekeningen en opgezette exemplaren van de vogelsoort. […] Een kunstenaar kan rode kardinaalvogels afbeelden in hun natuurlijke toestand zo vaak hij wil, zonder daarmee inbreuk te doen op rechten, tenzij hij een kopie levert van een vroeger kunstwerk, zijn eigen werk niet uitgezonderd. […] Ik ben van mening dat, hoewel er overeenkomsten zijn tussen Cardinals on Apple Blossom en The Cardinal, het laatstgenoemd schilderij een variatie is op een thema dat in de natuur wordt aangetroffen en geen kopie van het eerste. De afwezigheid van de grote gele vlinder op The Cardinals sluit elke frappante overeenkomst uit.
De getuigenissen van experten worden toegestaan voor de kwestie van het kopiëren. […] De deskundigen van Franklin, onder wie enkele zeer gekwalificeerde kunstenaars en kunsthistorici, brachten na het zien van Gilberts bronnen overtuigende adviezen in de zin dat The Cardinal geen kopie is van Cardinals on Apple Blossom. Deze deskundigen benadrukten dat het een in de kunst aanvaarde praktijk is dat een kunstenaar een algemeen thema opnieuw oppakt, zoals Monet dat deed met zijn hooischelven of Winslow Homer met zijn dorpskinderen op de speelplaats. Zo beeldde Homer dezelfde kinderen met hun zweeptol af op twee verschillende schilderijen. De deskundigen verwezen naar nog meer voorbeelden van andere bekende kunstenaars die telkens weer terugkeerden naar een bepaald thema, zoals Shepherds razende olifanten en de gekleurde vierkanten van Albers. Ook de vooraanstaande vogelschilder Don Eckelberry getuigde wat dit betreft in Gilberts voordeel. Als een natuurschilder die streeft naar een ornithologisch verantwoorde juiste weergave is Gilbert beperkt in de manieren waarop hij een bepaalde vogel kan uitbeelden.
Gilbert leverde zelf op een geloofwaardige manier het bewijs dat hij The Cardinal niet had gekopieerd van Cardinals on Apple Blossom […] Om zijn ontkenning van de beschuldiging, dat hij zou hebben gekopieerd, kracht bij te zetten, schilderde Gilbert met gebruikmaking van zijn bronnenmateriaal een derde aquarel met kardinaalvogels. Voordat hij daarmee begon, moest hij onder ede beloven op geen enkele wijze te zullen gebruikmaken van Cardinals on Apple Blossom of The Cardinal voordat de demonstratie-aquarel was voltooid. Al het werk aan deze aquarel werd verricht in de rechtszaal. Uit deze derde versie blijkt dat Gilbert The Cardinal niet kopieerde van Cardinals on Apple Blossom. De derde aquarel vertoont weliswaar in sommige opzichten overeenkomsten met beide voorgangers, maar is desondanks een op zichzelf staand nieuw kunstwerk. De overeenkomsten ontstaan omdat Gilbert gebruikmaakte van zijn schetsboeken, dia’s, foto’s, werktekeningen en opgezette vogels om zijn schilderijen te maken. Maar elke aquarel is een afzonderlijke artistieke prestatie en er werd niet gekopieerd van een reeds voltooid werk.
De deskundigen van National waren niet van mening dat Gilbert The Cardinal had gekopieerd van Cardinals on Apple Blossom. Hoewel zij veel overeenkomsten vonden en van mening waren dat beide schilderijen ’te dicht’ tegen elkaar aanleunden, kon hun getuigenis het essentiële element van ‘kopie’ niet bekrachtigen.
De getuigenis van Gilbert en de meningen van de deskundigen van Franklin, gepaard aan mijn eigen vergelijking van de kunstwerken en hun bronnenmateriaal, overtuigen mij ervan dat Gilbert niet heeft gekopieerd.
De rechtbank kwam tot de slotsom dat er van een kopie geen sprake was. Derhalve had er ook geen schending van het auteursrecht plaatsgevonden, want kardinaalvogels kunnen niet als onderwerp voor een kunstenaar worden verboden. National Wildlife Exchange ging tegen deze beslissing in hoger beroep.
Op 17 april 1978 kwam de zaak National Wildlife Exchange vs. Franklin Mint Corporation voor het United States Court of Appeals. Rechter Weis besliste:
Anders dan het geval is bij een octrooi, beschermt auteursrecht veeleer oorspronkelijkheid en niet zozeer nieuwe elementen of uitvindingen wanneer het de eigenaar het exclusieve recht toekent om het werk te reproduceren. […] In deze context betekent oorspronkelijkheid ‘weinig meer dan een verbod op eigenlijk kopiëren’. […] Als er niet gekopieerd wordt, kan er geen inbreuk worden gemaakt op het auteursrecht. […] Kopiëren vanuit het geheugen is even laakbaar als het kopiëren door middel van doordruk of vanuit rechtstreekse aanschouwing. […] Bij gebrek aan rechtstreeks bewijs kan kopiëren worden afgeleid aan de hand van onrechtstreeks bewijs van toegang tot het beschermde werk en een substantiële overeenkomst tussen dit origineel en het werk waarvan beweerd wordt dat het auteursrecht erdoor geschonden wordt.
Ter verzoening van de strijdige maatschappelijke belangen die voortvloeien uit de wet op het auteursrecht, is de bescherming van copyright uitsluitend van toepassing op de expressie van een idee en niet op de idee zelf. […] Aangezien auteursrecht geen bescherming biedt voor thematische concepten, is het feit dat hetzelfde voorwerp in twee schilderijen aanwezig is geen bewijs van kopie of inbreuk. Het staat de kunstenaar vrij dezelfde bron te raadplegen voor een volgend oorspronkelijk werk. […] Anderen zijn vrij het oorspronkelijk (onderwerp) te kopiëren. Maar zij zijn niet vrij om de kopie te kopiëren. […] Het is echter zelden mogelijk de exacte grens te bepalen tussen onbeschermd idee en beschermde expressie […] en de lijn tussen kopiëren en toe-eigening is dikwijls vaag. Eveneens verwarrend is het feit dat dezelfde algemene regels worden toegepast voor eisen inzake toneelstukken, romans, beeldhouwwerken, landkaarten, informatieve gidsen, muziekcomposities alsmede kunstzinnig schilderwerk. Het van elkaar loskoppelen van de idee en de kunstzinnige expressie, en het bepalen van de mate van nabootsing die nodig is om van onwettige toe-eigening te kunnen spreken, hangt noodzakelijkerwijs deels af van de vraag of het onderwerp bestaat uit woorden of symbolen op papier geschreven, of verf op linnen geschilderd. In de wereld van de beeldende kunst kan het gemak waarmee het auteursrecht kan worden afgebakend bovendien afhankelijk zijn van de stijl van de kunstenaar. Wanneer een schilder als Monet zich baseert op een reeks impressies van licht op de voorgevel van de kathedraal van Rouen, zal hij waarschijnlijk een werk maken dat moeilijk na te maken is. Een kunstenaar die een weergave schept met een fotografische duidelijkheid en precisie, zal er daarentegen een zware dobber aan hebben te bewijzen dat iemand anders die hetzelfde onderwerp kiest en met dezelfde techniek schildert hem onrechtmatig kopieert. Bij het impressionistische werk zal het lekenoog eenvoudiger het verschil kunnen bepalen tussen de werkelijkheid van het onderwerp en de subjectieve invloed van het werk van de kunstenaar. Tevens moet rekening worden gehouden met de conventionele beperkingen die de kunstenaar worden opgelegd door conventies. Een wetenschappelijke tekening van een vogel zal noodzakelijkerwijs meer overeenkomst vertonen met werk van dezelfde aard dan het geval zou zijn bij een abstracte weergave van een vliegende vogel.
Het ‘kopiëren’ dat in het auteursrecht verboden is, betekent derhalve meer dan het lijn per lijn doordrukken van het origineel. Tot op zekere hoogte omvat het de toe-eigening van de gedachte van de kunstenaar bij het scheppen van zijn eigen uitdrukkingsvorm. […] Er bestaan inderdaad duidelijke overeenkomsten. Beide versies beelden twee kardinaalvogels af in profiel, een mannetje en een vrouwtje, boven elkaar gezeten op de twijgen van een bloeiende appelboom. Maar er zijn ook opvallende verschillen tussen beide aquarellen wat betreft kleur, houding, positie van de vogels en perspectief. Op één versie zit de mannelijke kardinaalvogel op een tak in de bovenste helft van het schilderij, en het vrouwelijke dier zit in de benedenhelft. Op de andere versie hebben het mannetje en het vrouwtje van plaats gewisseld. Op het ene schilderij is het mannetje kalm, op het andere is het opgewonden met open snavel. Er bevindt zich een grote gele vlinder op Cardinals on Apple Blossom die ontbreekt op The Cardinal. Andere afwijkingen zien we in het vederkleed van de vogels, het lover en de algehele compositie van beide werkstukken. Volgens de deskundigen bestaat een conventie in ornithologische kunst om nieuwigheden bij het afbeelden van vogels te beperken. Zo is bijvoorbeeld de grootste aandacht vereist voor details van het vederkleed en andere lichamelijke kenmerken, en dient de houding van de vogels anatomisch correct te zijn.
Er was ook een getuigenis over de neiging van sommige schilders om telkens weer terug te keren naar eerder gebruikte onderliggende thema’s. De schooljongens van Winslow Homer, Monets façade van de kathedraal van Rouen en Binghams binnenschippers worden met name genoemd. Franklin Mint koos deze voorbeelden van ‘variaties op een thema’ als een geschikte illustratie van de vrijheid die kunstenaars moet worden toegestaan om belangrijke onderwerpen meer dan eens te gebruiken. National verzet zich hevig tegen het gebruik van dit concept omdat het indruist tegen de theorie van het auteursrecht. We hebben echter geen bezwaar tegen deze formulering, omdat een ‘variatie’ waarschijnlijk geen kopie is, en als een ’thema’ gelijkgesteld wordt met een ‘idee’ kan er geen monopolie op rusten. We beschouwen de formulering ‘variatie op een thema’ derhalve als een andere manier om te zeggen dat er voor een ‘idee’ niet onder het auteursrecht kan vallen en dat uitsluitend de ‘uitdrukking’ ervan kan worden beschermd.
Gilbert schilderde in de rechtszaal een derde aquarel zonder daarbij gebruik te maken van zijn beide eerdere schilderijen. Het hof bepaalde dat, ofschoon sommige onderdelen van het bronnenmateriaal voor de drie werken werden gebruikt, de overeenkomst tussen de werken hoofdzakelijk het gemeenschappelijke thema of onderwerp weerspiegelde en dat elk werk afzonderlijk een op zichzelf staand kunstwerk was.
Het hof kwam tot het besluit dat de eerste rechter terecht had bevonden dat er geen sprake was van een reproductie en dat beide schilderijen met hetzelfde thema door Gilbert onafhankelijk waren gemaakt. National Wildlife Exchange ging in beroep tegen het arrest.
Op 2 oktober 1978 vond de rechtszaak National Wildlife Exchange vs. Franklin Mint Corporation plaats in het United States Supreme Court. Het beroep werd afgewezen.
vertaling uit het Engels: Ronald Jonkers
