Artefact – This Rare Earth: Stories from Below
Mineralen als levende substantie met een eigen werkzaamheid en narratieve kracht, daarover ging de expo This Rare Earth: Stories from Below, waarin curatoren Ils Huygens en Karen Verschooren op zoek gingen naar een ‘nieuw geologisch bewustzijn’ dat aansluit bij het antropoceen. De erkenning van ‘onze fundamentele verbondenheid met de elementen in de aarde’ raakt aan de grenzen van de menselijke zintuiglijkheid en verbeelding, maar ook aan urgente politieke kwesties: de ontwikkeling van digitale technologie vraagt om de toenemende ontginning van zeldzame aardelementen, een hang naar exploitatie en groei die tevens leidt tot ecologische catastrofes en geopolitieke conflicten.
Eerder dan een eenduidige politieke agenda naar voren te schuiven, sneed This Rare Earth met ruim twintig hedendaagse kunstwerken een brede waaier aan thema’s aan met betrekking tot mineralen. Er schuilt enige verwarring in de ondertitel Stories from Below. Mineralen spreken immers niet voor zich, dus wie neemt er precies het woord? En verhalen bleek voor vele zaken te staan, diverse vormen van narrativiteit geïntegreerd in installaties en videowerken: geologische processen, wetenschappelijke informatie, mythologie, inheemse culturele praktijken, getuigenissen opgetekend door onderzoekers, enzovoort. Door die narratieve verwarring open te plooien, maakte This Rare Earth: Stories from Below onze gebrekkige materiële geletterdheid aanschouwelijk.
Het parcours begon op de bovenste verdieping met een lieflijke rots- en kiezeltuin van Otobong Nkanga en poëtische prints en sculpturen van Ilana Halperin die het trage tijdsverloop van sedimentatieprocessen evoceren. Het opladen van onze natuurlijke leefomgeving met verhalen lijkt een voorwaarde om onze band ermee te herstellen. In een brief aan de bezoeker mijmert Halperin over de ‘geologische intimiteit’ opgeroepen door de fossiele wereld van kalksteen die in Leuvense gebouwen opduikt, een ‘cyclus’ waar onze eigen botten ooit in zullen opgaan. Onze verbondenheid met mineralen neemt vandaag ook minder poëtische vormen aan, die het lokale ver overstijgen: toenemende virtuele communicatie verkleint afstanden, maar heeft ook een reële impact via mijnbouw, vaak in niet-westerse gebieden. Met Future Fossil Spaces, een monumentale piramide van zout-bakstenen, slaat Julien Charrière een brug naar de Boliviaanse Andes, een regio die momenteel op een kantelpunt staat door de lithiumontginning.
Ecologische ravage en problemen van volksgezondheid vallen te documenteren, maar de culturele impact van mijnbouw is moeilijker te vatten. In de documentaire Kuannersuit; Kvanefjeld laten Lise Autogena en Joshua Portway verschillende inwoners van Narsaq in Zuid-Groenland aan het woord. Ze getuigen over de ophanden zijnde open mijngroeve voor de winning van uranium en zeldzame mineralen door Chinese en Australische bedrijven. Eigenlijk is iedereen er onzeker over de toekomst: de voorstanders beschikken over te weinig ‘informatie’ van wetenschappers en economen om aan te tonen dat de mijnbouw enkel positieve gevolgen als materiële vooruitgang en politieke onafhankelijkheid zal hebben; voor de traditionele inwoners heerst er onduidelijkheid over de teloorgang van hun kleinschalige landbouweconomie en de daarmee samenhangende narratieve cultuur (een kosmologie waarin mineralen overigens geen rol van betekenis spelen!). Het werk suggereert zo een vreemd narratief tekort aan beide zijden: er zijn (nog) geen verhalen over de rijkdom die in het gesteente schuilt en de inwoners mee een nieuwe plek zouden kunnen verschaffen.
Aardelementen hebben een eigen werkzaamheid, die bijvoorbeeld blijkt uit geologische, metallurgische en chemische processen. Copper Country van Maarten Vanden Eynde toont topografische tekeningen van kopermijnen die contrasteren met een ondergrond aangevreten door het etsproces met ijzerchloride. De installatie RAY van Susanne Kriemann omvat een monumentaal radiogram ontstaan door blootstelling aan een radioactieve rots van gadoliniet. Hedendaagse kunstenaars zijn gefascineerd door zulke relatief autonome processen die toelaten hun werkwijze uit te breiden.
De zwijgzame aardelementen houden in This Rare Earth de kunst tevens een duistere spiegel voor: dat kunstwerken voor zich zouden kunnen spreken, vanuit een materiële verleiding ontdaan van een gearticuleerde context, is vandaag bedenkelijk. In het antropoceen hebben materialen definitief hun onschuld verloren, en dat gaat ook op voor de gladde esthetiek van technologie en design waar heel wat kunstenaars (en hun opdrachtgevers) zich van bedienen. Verschillende werken in This Rare Earth gaan dan ook op zoek naar een nieuw evenwicht tussen kritiek en verbeelding, met wisselend succes.
Rare Earthenware van de design-studio Unknown Fields plaatst keramische vazen gemaakt uit toxische modder naast een video die het productieproces ervan traceert, inclusief vlotte infografieken die de leesbaarheid en politieke lading van het werk moeten garanderen. De video-installatie Alchemic Desire van Füsun Türetken geeft die afstandelijkheid op en trekt je als kijker binnen in de Londense beurs voor metalen, om daar met ironisch-literaire flair de alchemie van het kapitalisme te evoceren als de hedendaagse mythologie bij uitstek. Elders nam de zoektocht naar nieuwe verhalen een speculatieve vorm aan die flirt met het esoterische en fakelore. Neem de installatie Haem van Cecilia Jonsson, waarin een kompasnaald van ijzer gewonnen uit placenta’s het noorden aangeeft.
Na de afdaling door het STUK-gebouw kon je op de binnenplaats The Intimate Earthquake Archive van Sissel Marie Tonn bezoeken, uitgerust met een speciale vest die de beweging van seismische golven vertaalt in geluidstrillingen die over het lichaam lopen. Artificiële aardbevingen ontstaan door overdadige gaswinning, geregistreerd via boorstalen en datasets, op hun beurt geanalyseerd en vertaald in hoogtechnologische, immersieve speeltuinkunst: is dit dan een oefenruimte voor het aankweken van een nieuwe zintuiglijkheid? Aardbevingen spelen een rol in oude mythes, als stem van de aarde en grens aan de technische verbeelding. Dat verhaal van weerstand is vandaag ver te zoeken in ons denken en ons handelen.
• Artefact – This Rare Earth. Stories from Below liep van 13 februrai tot 1 maart in STUK, Naamsestraat 96, 3000 Leuven (016/32.03.00; artefact-festival.be).
