Bill Viola. Intimate Work.

In Museum De Pont is tot 10 januari 2010 een overzicht te zien van het werk van Bill Viola, de Amerikaanse pionier van de videokunst die uitgegroeid is tot een van de grootste meesters in deze discipline. De expositie Intimate Work omvat een selectie van veertien videowerken die allemaal van bescheiden afmeting zijn. Die kleine formaten hangen voor een deel samen met de functie van de getoonde video’s. Het betreft voorstudies voor grotere werken en een aantal kan als studie achteraf worden beschouwd. Vanwege hun formaat zijn deze ‘videoschetsen’ met enkele andere kleinschalige werken in de wolhokken van het museum opgesteld, de kabinetjes die ook voor deze kunst ideale ruimtes blijken te zijn.

Slechts vier video’s dateren uit de periode 1970-2000, de andere van na 2000. Tot de 20^ste-eeuwse werken behoort onder andere The Greeting (1995), uit de collectie van De Pont, dat op zijn vaste plek in het museum te bekijken is. De andere drie onderscheiden zich door hun afwijkende karakter wat onderwerp, vormgeving en uitvoering betreft. Het oudste werk, The Reflecting Pool (1977-1979), is nog op tape opgenomen, wat een grof raster aan het beeld geeft. In Heaven and Earth (1992) zijn twee kale, uitgeklede beeldbuizen horizontaal en met de schermen recht tegenover elkaar geplaatst. Op het bovenste scherm is een oude, stervende vrouw te zien en op het onderste een pasgeboren baby. Een dergelijke experimentele opstelling kom je verder in de expositie niet tegen. De derde oudere video, Nine Attempts to Achieve Immortality (1996), toont frontaal het gezicht van Viola, die toen nog zelf in zijn werk figureerde. In het medium video speelt de tijdsdimensie uiteraard een centrale rol, maar Viola maakt er ook nog eens expliciet zijn hoofdonderwerp van. Hij verbeeldt in zijn video’s zijn reflecties op de tijd, of preciezer gezegd de tijd zoals die het menselijke bestaan omspant.

Onder de recentere video’s bevindt zich het andere werk uit het bezit van De Pont: Catherine’s Room (2001). In dit vijfluik zien we Catherine tijdens vijf opeenvolgende dagdelen in haar interieur met haar dagelijkse dingen in de weer. Door het venster is een tak te zien die het wisselende licht opvangt en die naast de nacht ook de vier seizoenen in beeld brengt. De handelingen van Catherine worden vertraagd afgespeeld, zoals ook de actie in The Greeting in slow motion wordt vertoond.

Dat sterk vertraagde afspelen is in de loop van de jaren 90 en zeker vanaf 2000 Viola’s werk steeds sterker gaan kenmerken, naast de behandeling van grote thema’s zoals leven, dood en verrijzenis (of herboren worden). Een ander terugkerend element is het gebruik van water om de grens of markering tussen twee tijdelijke gebieden of tegengestelde zielstoestanden aan te geven. Verder vertoont Viola al enkele jaren een sterke voorkeur voor religieuze inspiratiebronnen: The Greeting is gebaseerd op Jacopo Pontormo’s schilderij van de Visitatie (de ontmoeting van de zwangere Maria en Anna), terwijl Catherine’s Room is afgeleid van een predella van een vroeg altaarstuk.

De combinatie van deze elementen heeft tot onvergetelijke werken geleid, zoals de installatie Ocean Without a Shore (2007), dat tijdens de vorige Biënnale in Venetië te zien was. Daar werden in de kleine kapel van San Gallo, boven de drie stenen altaren, drie video’s van Viola geprojecteerd. Uit de donkere achtergrond kwam per scherm steeds één figuur naar voren, in een sterk vertraagd tempo. In het wazige beeld trad de figuur steeds scherper naar voren, waarna het zicht plots onderbroken werd door een klaterend watergordijn waar de figuur vervolgens doorheen stapte. Snakkend naar adem, alles nog steeds vertraagd, draaide de figuur zich vervolgens om en liep weer van de toeschouwer weg. Deze installatie over het betreden en het weer verlaten van de ‘andere zijde’ wist te boeien omdat Viola met 24 verschillende personen werkte en door een uitgekiende timing van hun verschijning op de schermen toe te passen. Het was een uiterst gelukkig samengaan van de gebruikelijke elementen, bekroond door de uitgelezen context van dat prachtige kapelletje. Het is een ervaring die nieuwsgierig maakt naar Viola’s opdracht voor de St. Pauls Cathedral in Londen. Voor die kerk heeft Viola onlangs de eervolle taak gekregen om er twee videowerken te maken, over Maria en de martelaren, die er vanaf 2011 permanent te zien zullen zijn.

Tegelijkertijd houd je ook een beetje je hart vast, want helaas lijkt Viola zich de laatste tijd ook enigszins te laten meeslepen door de ernst van zijn bedoelingen en de grootsheid van zijn projecten, waarbij hij de combinatie van religieuze taferelen, vertraagde beweging en stromend water bijna als gezegende middelen hanteert. Dat dit samenspel echter geen enkele garantie biedt voor het produceren van een meesterwerk, maakt zijn Study for Emergence (2002), die ook in Museum de Pont te zien is, pijnlijk duidelijk. Uit de centraal geplaatste graftombe die door twee vrouwen wordt geflankeerd – waarin zonder meer Maria en Maria Magdalena herkend mogen worden – rijst langzaam een lijkbleke jongeling op – ongetwijfeld Christus, maar dan zonder stigmata of lendendoek. De graftombe blijkt met water gevuld. In een slap vloeiende slow motion komt de druipnatte Christusfiguur tevoorschijn. Het water gutst over de randen van de tombe en golft langs het getrapte plintje naar beneden. Het is een uiterst vreemde keuze die nergens overtuigt.

De bewondering voor Viola’s werk is buitengewoon groot. Er lopen, wereldwijd, tegelijkertijd meerdere exposities met zijn werk. Misschien wordt de lof hem de laatste tijd wel een beetje te ongenuanceerd toegezwaaid. Het nieuwe publiek dat hij met zijn ‘religieuze’ video’s bereikt, vormt waarschijnlijk ook niet het meest kritische panel dat hem op dit soort uitglijders attendeert. Daarom is het te hopen dat kunstinstellingen die taak wat meer naar zich toetrekken. Door scherper uit Viola’s oeuvre te selecteren, meer plaats te geven aan zijn oude werken en aan de diversiteit van vormen en uitvoeringen, moet de kracht van zijn beste kunst toch scherper te demonstreren zijn.

• Bill Viola, Intimate Work tot 10 januari 2010 in Museum De Pont, Wilhelminapark 1, 5041 EA Tilburg (013/543.83.00; www.depont.nl).