De Hollandse Savanne
Het is redelijk zeldzaam om een tentoonstelling buiten te komen met een echt nieuw inzicht. De meeste tentoonstellingen met boodschap grossieren in gemeenplaatsen en preken voor het koor. De Hollandse Savanne is een uitzondering. En dat terwijl het onderwerp van deze tentoonstelling in De Domijnen in Sittard zich onder onze neus bevindt en ons dagelijks leven verregaand vormgeeft en beïnvloedt. We zijn echter zo bezig met de verschijningsvorm en toepassingen van de digitale wereld dat we niet stilstaan bij de ‘achterkant’ van de technologie.
De digitale revolutie, die in 1971 werd ingezet met de lancering van de eerste commercieel verkrijgbare microprocessor, wordt over het algemeen gezien als een harde breuk met het industriële, door fossiele brandstoffen aangedreven verleden. De gecomputeriseerde toekomst is schoner, duurzamer, socialer en bijna onstoffelijk, zo is het idee. Het zijn geflatteerde voorstellingen, die met gelikte reclamebeelden het collectieve bewustzijn in zijn gedrild, en De Hollandse Savanne prikt ze door.
De eerste indruk van de tentoonstelling is ietwat statisch; het wil niet echt een geheel worden. Dat heeft waarschijnlijk te maken met de moeilijke ruimte, maar ook met de inrichting. De afzonderlijke werken weten echter te overtuigen, in esthetisch opzicht, maar vooral door hun inhoudelijke zeggingskracht.
In de grootste van de in totaal vijf zalen staat een vitrine met stalen van kabels die al in 1865 over de oceaanbodem werden getrokken tussen Londen en New York. Dit is ruim voor de uitvinding van gloeilamp, radio en tv. Door de kabels werd het mogelijk veel sneller te schakelen tussen de toen twee grootste aandelenmarkten ter wereld, en al snel volgden meer kabels naar belangrijke plekken in het Britse koloniale rijk. Langs diezelfde routes wordt vandaag de dag 99% van de intercontinentale data en telefonische informatie verstuurd.
De kleurige tegels die Femke Herregraven maakte voor haar installatie Malleable Regress – Baltic Sea refereren aan de historische wortels van de hedendaagse informatiemaatschappij. De opdruk ‘Tjipetir’ is dezelfde als op de tegels van Indonesisch rubber die in de negentiende eeuw werden gebruikt als coating voor diepzeekabels. Daarnaast zijn ze voorzien van coördinaten die punten aangeven in de Baltische Zee die door experts zijn geïdentificeerd als gunstige locaties voor toekomstige financiële handelsverbindingen met nog sneller dataverkeer. Hypermoderne flitshandel leunt op oude handelsroutes: weinig nieuws onder de zon.
De video’s van Charles Lim en Nicolas Floc’h benadrukken nog eens hoe fysiek onze zogenaamd ‘zachte infrastructuur’ is – iets waar we doorgaans niet bij stilstaan. In Floc’hs Lover (Coiling) zien we de arbeiders die de non-stopproductie van onderzeese kabels begeleiden. Als ezels in een tredmolen lopen ze rondjes om te zorgen dat de stalen slierten netjes in grote betonnen tanks terechtkomen. Lim legde de hand op beeldmateriaal dat is geregistreerd door onderwaterwebcams van Singaporese telecombedrijven. Met wazige beelden op grote diepte stellen ze hun klanten gerust dat haaien, drijfnetten, ankers en zeebevingen hun belangrijkste asset niet hebben beschadigd. Maar een dergelijk netwerk is niet alleen kwetsbaar voor dit soort destructieve krachten. Ingrid Burrington laat met een interactieve kaart zien op welke punten de Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten de kabels aftappen. Veel van de informatie die in 2013 werd gelekt door Edward Snowden is afkomstig van dit soort onderzeese wiretaps.
Niet alleen onder water, maar ook op het land neemt digitale technologie steeds meer ruimte in beslag. Onze smartphones en tablets worden platter en kleiner, en termen als ‘the cloud’ impliceren onzichtbaarheid, maar datafarms en servercentra worden steeds groter – zeker nu de hoeveelheid opgeslagen data iedere achttien maanden verdubbelt. Ryan S. Jeffrey en Boaz Levin laten in hun video All that is Solid Melts into Data zien wat voor architectuur de kenniseconomie oplevert. Achter dichte gevels van saaie dozen zoemt de belangrijkste machtsfactor van de 21e eeuw.
De Hollandse Savanne gaat heel erg over het zichtbaar maken van zaken waarvan we de abstractie vanzelfsprekend zijn gaan vinden – zelfs al blijven ze voor ons vaak in grote mate onbegrijpelijk, zoals de blockchaintechnologie achter cryptovaluta die de laatste tijd zo populair zijn. Yuri Pattisons borrelende en stromende installatie The Ideal V.02 laat op bijna alchemistische wijze zien dat het ontginnen van bitcoins niet zonder kosten is. De computerkracht die nodig is voor één transactie slorpt evenveel energie als een gemiddeld huishouden in een week verbruikt. S.K. Ruud & AE maakt de kracht van algoritmen dramatisch invoelbaar door in een installatie een boomstam te onderwerpen aan de uitkomsten van een spel tussen twee computerscripts. Winst en verlies resulteren in pers- en draaibewegingen van een machinale wringer, waardoor de stevige stam onherroepelijk tot splinters wordt gereduceerd.
Al die computerkracht vreet niet alleen energie, maar verbruikt ook hectoliters water om installaties te koelen. Dat heeft zo zijn gevolgen voor het milieu. Het Koreaanse collectief Unmake Lab toont in zijn studie naar Songdo, ’s werelds eerste slimme stad, hoe de toekomst eruit kan zien. Computers regelen het verkeer en vuilnisbakken melden via Bluetooth dat ze vol zijn, maar die wereld vol gadgets verbruikt een enorme hoeveelheid water, en de natuurlijke omgeving verliest het vermogen om zichzelf in stand te houden.
Het is een heftig scenario en de tentoonstelling waarschuwt ons via haar titel expliciet dat dit ook in Nederland – waterland bij uitstek – werkelijkheid kan worden. Toch weten curatoren Barbara Cueto en Bas Hendrikx hun alarmistische boodschap hier en daar te relativeren. Het best lukt dat met de film Amphibious (Login-Logout) van Allora & Calzadilla. De camera volgt een groep schildpadden die op een stuk hout de Parelrivier in China afdrijven. Om hen heen bruist het van de industriële activiteit en varen containerschepen af en aan. De dieren blijven er stoïcijns onder. Het zal hun tijd wel duren.
• De Hollandse Savanne, tot 1 april in Museum De Domijnen, Sittard, Monseigneur Claessensstraat 2, 6131 AJ Sittard (046/452.44.00; dedomijnen.nl).
