De uitdaging van verandering – Omgaan met de erfenis van de moderne beweging
10de internationale Docomomo Conferentie
De Rotterdamse Van Nellefabriek is een van de iconen van het ‘Nieuwe Bouwen’. In 1930 was het een revolutionair fabrieksgebouw waar arbeiders koffie, thee en tabak verwerkten in een goed verlichte ruimte met een overvloed aan frisse lucht. De fabriek kreeg in 1983 de status van rijksmonument en aan het eind van de 20ste eeuw verliet het bedrijf het pand. Het is daarna compleet gerestaureerd en verbouwd, en nu zijn er bedrijven gevestigd die zich bezighouden met communicatie, design en architectuur. Ruim 10.000 vierkante meter is in gebruik voor evenementen, vergaderingen en congressen. Op deze historische plek vond in september het tiende congres van Docomomo plaats, de internationale organisatie voor het DOcumenteren en COnserveren van gebouwen en stedenbouwkundige en landschappelijke ensembles van de MOdern MOvement (het ‘Nieuwe Bouwen’).
Bijzonder aan de congressen van Docomomo, die elke twee jaar plaatsvinden, is dat architecten en architectuurhistorici samenkomen en dat onderzoekers en ontwerpers uit alle windstreken vertegenwoordigd zijn. Van Brazilië tot Japan, van Canada tot Ghana. Dit jaar waren er meer dan driehonderd deelnemers uit 65 verschillende landen. Een internationale snelkookpan van informatie, adviezen en idealen.
De basisvraag van het congres was hoe je de architectuur van het Nieuwe Bouwen op een zinnige manier kunt hergebruiken. Wie over herbestemming gaat praten, stuit namelijk direct op een paradox. Een van de cruciale uitgangspunten van het Nieuwe Bouwen was de functionaliteit van het gebouw. De vorm moest de functie volgen. Wat is de vorm dan nog waard als de functie van het gebouw verandert? Het gaat in tegen de uitgangspunten van het ontwerp om een functionalistische fabriek te willen behouden als de arbeiders al lang zijn vertrokken. Voor wie recht in de leer is, komt het neer op verraad aan de architecten als je zo’n gebouw wil behouden terwijl het overbodig is geworden. Toch kan herbestemming volgens de huidige inzichten wel degelijk de moeite waard zijn, zoals bij de Van Nellefabriek zelf is bewezen.
Al even essentieel is de vraag hoe het idee van de architect gerespecteerd kan worden bij een ingrijpende herbestemming. In zijn openingslezing maakte de nestor van de Nederlandse architectuur, Herman Hertzberger, onderscheid tussen modernisme en moderniteit. Modernisme gaat over de vorm, het is een stijl als zovele. Moderniteit gaat over wat een gebouw representeert, een houding ten opzichte van architectuur, maatschappij, kunst. Zo toonde hij een dia van een school waarvan de oorspronkelijke glazen wanden helemaal weggeschoven konden worden zodat een openluchtlokaal ontstond. Bij de restauratie was besloten dit principe te behouden, de vouwwanden vormden immers een van de basiskwaliteiten van dit openluchtschooltje. Vanwege veiligheids- en milieueisen moest er echter dikker glas in de wanden, waardoor deze te zwaar werden om nog te openen. Ondanks de goede bedoelingen was daarmee het uitgangspunt van de architect tenietgedaan. De grote bedreiging voor architectuur is dan ook “safety and security”, aldus Hertzberger.
Er kwamen onderwerpen aan bod als de professionaliteit van de opdrachtgever, het omgaan met authentieke materialen en met eisen van warmte-isolatie en energiebesparing. De dilemma’s die boven kwamen drijven, hadden eigenlijk allemaal te maken met de relatie tussen vorm, functie en idee. Veel architectuurliefhebbers willen belangrijke gesloopte gebouwen herbouwen omdat ze het idee belangrijker vinden dan de authenticiteit van de materialen. Denk aan het paviljoen dat Ludwig Mies van der Rohe in Barcelona bouwde voor de Wereldtentoonstelling van 1929 en waarvan in 1986 een replica is gemaakt. Maar behoortdat soort projecten niet tot het werkterrein van Walt Disney?
Wat in het Nederlands meestal het Nieuwe Bouwen wordt genoemd, heet elders The International Style. De legitimatie van zo’n congres is het internationale karakter ervan. Op andere plekken in de wereld vinden onderzoekers en architecten soms net andere, net slimmere oplossingen voor universele problemen.
• De 10de Internationale Docomomo Conferentie vond plaats van 17 tot 19 september in de Van Nelle Ontwerpfabriek te Rotterdam.
