Francis Alÿs in München
Wie Sammlung Goetz binnenstapt, stoot meteen op het eerste van de negen tv-schermen van de video-installatie Choques (2005-2006), die verspreid over het gebouw staat opgesteld en als een rode draad door de expositie loopt. We zien een eenvoudige gebeurtenis: een man wandelt over straat en struikelt over een hond die onverwacht uit een steeg opduikt. De hond blaft kort en vervolgt zijn pad, evenals de man, die licht verward zijn kleren afklopt. Dan verschijnt er een figuur die met zijn armen een clapper nabootst en zo het einde van de scène markeert. De negen schermen tonen deze zelfde gebeurtenis telkens vanuit een ander perspectief, dat van omstanders of betrokkenen, en uiteindelijk zelfs dat van de hond.
Choques is een van de weinige werken in de tentoonstelling die niet in het bezit is van Ingvild Goetz, de verzamelaar achter Sammlung Goetz. In 1984 besloot Goetz haar galerie te sluiten en zich geheel te richten op het verzamelen van hedendaagse kunst. Haar collectie, die inmiddels bestaat uit zo’n 3500 werken, is internationaal vermaard. Zwaartepunten zijn de behoorlijke collectie arte povera, naast Amerikaanse kunstenaars van de jaren 80 en 90 als Mike Kelley en Jenny Holzer. Ook kocht Goetz Britse kunst van de jaren 90 en recent ging haar interesse uit naar China. Sinds 1993 is de collectie te zien in museum Sammlung Goetz, ondergebracht in een gebouw van architectenduo Herzog en De Meuron. In haar verzameldrang schuwt Goetz de aanschaf van lastiger te tonen werk als installaties en video niet. Om de collectie videokunst (meer dan 200 stuks) de ruimte te geven, is in 2004 de kelderopslag verbouwd tot Base 103, een expositieruimte van 212 vierkante meter die specifiek bedoeld is voor film.
Goetz zag en kocht voor het eerst werk van Alÿs in Londen in 1999. Inmiddels bestaat haar verzameling uit meer dan twintig stuks. De verzameling van Goetz lijkt er haast op gericht zelfstandig alle aspecten van het oeuvre van Alÿs te kunnen vertegenwoordigen. Chronologisch bestrijkt de collectie haast de hele carrière van de kunstenaar en ook zijn alle media vertegenwoordigd waarmee Alÿs werkt, van schilderijen, collages, tekeningen en fotografie tot sculpturen, audio, dia’s en video-installaties.
Geboren en opgeleid tot architect in België, verbleef Alÿs halverwege de jaren 80 in Venetië voor een dissertatie op het gebied van de stedenbouw. Tijdens dat onderzoek kwam hij onder meer te weten dat dieren in de vroege renaissance met het oog op orde en hygiëne uit de steden werden verbannen. Voor Alÿs werd dit een metafoor voor de neiging van veel samenlevingen, ook hedendaagse, om bepaalde manieren van leven te onderdrukken ten gunste van een proces van modernisatie. Volgens Alÿs hebben steden echter fabels nodig om niet te vervallen in apathie en kille efficiëntie: verhalen en anekdotes met dieren in de hoofdrol dus. Toen Alÿs niet veel later in Mexico City belandde, vond hij daar een minder geregelde samenleving en besloot er te blijven. Als kunstenaar begon hij door middel van interventies en handelingen op straat eigen fabels en anekdotes te creëren die toevallige getuigen aan anderen konden doorvertellen. Vaak waren dit handelingen waarin falen en zinloosheid samenliepen met voortgang of vooruitgang. Een bekend voorbeeld (en blijkbaar een zeer effectieve anekdote) is Paradox of Praxis 1, met als ondertitel Sometimes making something leads to nothing. Dit werk bestaat uit een registratie uit 1997 van Alÿs, die gedurende een dag een flink ijsblok door de straten voortduwt tot het geheel gesmolten is. Door ook ruimte te scheppen voor het nutteloze en inefficiënte, zo zou je dit onder andere kunnen interpreteren, krijgen verhalen en schoonheid een kans en wordt het dagelijkse leven weer de moeite waard.
Deze manier van werken heeft geleid tot een oeuvre waarin een complexe en urgente ideeënwereld op treffende wijze wordt geconcentreerd in eenvoudige handelingen en gebeurtenissen. In de genoemde video-installatie Choques zien we hoe het struikelen over een zwerfhond de normale gang van zaken voor maar liefst negen betrokkenen verstoort. De film is duidelijk geënsceneerd, maar ook gebaseerd op een ware gebeurtenis, die het leven van de omstanders voor een kort moment gekleurd heeft. Alÿs’ oeuvre doet verslag van een benijdenswaardig bohemienleven, waarin werken meer lijkt op spelen, zij het natuurlijk in de sociaal-politiek zeer problematische omgeving van Mexico City.
Deze expositie documenteert die problematische en derhalve minder gestructureerde omgeving, en de positieve vormen van verstoring die Alÿs daarin injecteert. Om ze tot een coherente expositie te smeden is Alÿs zelf naar München gekomen. Maar ondanks het feit dat het resultaat een aardig overzicht geeft van het oeuvre, mis je iets. De ongeregeldheid van het dagelijks leven in Mexico blijft achter glas. De verstoringen die Alÿs met zijn werk aanbrengt, zijn nauwelijks nog voelbaar. De kunstenaar heeft wel gepoogd de expositie avontuurlijker te maken door het plaatsen van een enkel schilderij en een projectie op de vloer, door de steeds terugkerende beelden van Choques, en door Déjà vu, een tweetal identieke schilderijtjes die elk in een andere ruimte hangen om een kleine schok van herkenning teweeg te brengen. Het zijn subtiele ingrepen, te subtiel wellicht voor een publiek dat inmiddels wel gewend is aan ruimtevullende installaties en opstellingen die voorbij het simpelweg aan-de-muur-hangen gaan. In deze expositie komt het werk clean, uiterst verzorgd en politiek correct over en blijven we toeschouwer van gebeurtenissen die vooral elders van belang zijn.
Dat het anders kan heeft Alÿs bewezen met eerdere ingrepen op locatie, bijvoorbeeld de parade van kunstwerken uit het MoMA door New York of de choreografie die hij schreef voor marcherende soldaten in Londen (Guards, 2005). In de National Portrait Gallery, eveneens in Londen, greep Alÿs zelfs in het museum zelf in, door er een vos los te laten en deze te volgen met de beveiligingscamera’s (Nightwatch, 2005). In Sammlung Goetz gaan de werken geen inhoudelijke relatie met de eigen omgeving aan en moeten we het doen met een werk als Soundtrack for Zócalo, een megafoon die een loop van straatherrie uit Mexico City zou moeten produceren. Het apparaat werkte overigens niet, wat misschien nog een veel treffender manier is om de lokale sfeer naar het museum te halen.
• Francis Alÿs tot 11 oktober 2008 in Sammlung Goetz, Oberföhringer Straße 103, 81925 München (www.sammlung-goetz.de; 089/9593.9690) Bezoek uitsluitend op afspraak. In Base 103, onder het gebouw, worden in dezelfde periode animaties getoond van Nathalie Djurberg.
