Hacking Habitat – The Art of Control
De mooiste metafoor op deze door Ine Gevers gecureerde tentoonstelling is het plan van Ansh Patel (1992, Mumbai). Met A Perfect World (2015) presenteert hij een game. De speler bevindt zich in een wereld waarin alles volmaakt is, behalve de gamer zelf. Alles wat hij doet, verstoort de perfectie. ‘Hoe meer je probeert te achterhalen waarom je al deze errors veroorzaakt, hoe sneller het spel en de tekst desintegreren’, aldus Platel. Zijn oeuvre kenmerkt zich door kritische bevraging van sociopolitieke en techno-utopische kwesties ad absurdum. Waar een game vaak gericht is op maximale destructie of het vermijden van gevaar, wordt de speler hier uitgedaagd zijn eigen acties te onderzoeken. Via de premisse dat elke stap de verkeerde is, wordt benadrukt dat het de mens niet gegeven is een utopie te bouwen. Hij kan haar hooguit vernietigen. In die zin is het jammer dat dit werk aan het begin van deze omvangrijke expositie met meer dan tachtig werken te zien is, want pas aan het eind begrijp je de schoonheid en de tragiek ervan.
Hightech en data worden een steeds belangrijker onderdeel van ons leven, zoals bijvoorbeeld surveillance, grensbewaking of financiële systemen aantonen. Maar wat weten gewone burgers er eigenlijk van? De meesten hebben er geen idee van dat de data die ze verspreiden worden bijgehouden en via alogoritmes verwerkt. Een paar jaar geleden konden we nog grappen maken over een sexrobot die hoofdpijn veinst, of beweren dat een computer ongevaarlijk is zolang hij geen fantasie heeft. Nu Google’s DeepMind software AlphaGo de heersende Go-wereldkampioen heeft verslagen, rijst het vermoeden dat computers wel degelijk creatief kunnen denken. En dan blijken we ineens omgeven door systemen die zich ook tegen ons kunnen keren. Maar wat zijn die systemen? En hoe gevaarlijk zijn ze? Hacking Habitat toont enerzijds werk van kunstenaars, denkers en hackers die ons tonen hoe ‘systemen’ onze leefwereld beheersen, en anderzijds hoe we die wereld terug kunnen winnen. Door data te versleutelen, door de systemen zichtbaar te maken en door alternatieven te bieden.
Kunstenaar Stanza maakt in een installatie van nog geen twintig vierkante meter de alomtegenwoordigheid van datasystemen inzichtelijk. In een miniatuurstad toont hij hoe in Londen omgevingssensoren, bewakingscamera’s, verkeersinformatie- en milieumonitorsystemen het virtuele straatbeeld bepalen. Verandert er iets in Londen, dan gaat er een lampje aan of uit in de ministad die Stanza heeft gebouwd. Zijn werk Nemesis Machine – From Metropolis to Megapolis to Ecumenopolis is een avatar van Londen, bestuurd door de stad zelf. Het is een wild flikkerend geheel van gekleurde lichtjes. Heel feestelijk, maar zodra tot je doordringt wat dit betekent, zou je willen dat ‘de systemen’ zich wat kenbaarder maakten. Op dat onbehagen speelt ook Timo Arnall in. In Robot Readable World maakt hij de wifinetwerken die de mens omgeven zichtbaar met een speciale verf.
En zo creëert Hacking Habitat van meet af aan heel effectief een ongemakkelijk gevoel. Zelfs de schijnbare naïviteit van het werk van Jeroen Jongeleen biedt geen houvast. ‘Vanmiddag was 73% nog gelukkig en nou zijn ze weer boos.’ Je moet lachen om deze op karton gespoten graffiti, maar het werk vat ook andere aspecten van data verzamelen: wat moeten we eigenlijk met de wetenschap dat 73% gelukkig is? Hoe is men dat eigenlijk te weten gekomen? Zijn deze persoonlijke data verhandeld zonder dat we daarvan wisten? Misschien maken algoritmes hier profielen aan omtrent mijn digitale burgerschap. Wie ben ik eigenlijk, digitaal gezien?! Sommige van die vragen kunnen je inderdaad boos maken, zoals: van wie zijn de foto’s die je op Facebook plaatst, of de data die je achterlaat als je aan het googelen bent?
Computers verzamelen dus data omtrent onze identiteit, maar de identiteit van een computer is onduidelijk. !Mediengruppe Bitnik liet een computerprogramma lukraak dingen kopen op Agora, de Marktplaats van het zwaar versleutelde Darknet. Niks aan de hand, zolang het om handtassen of sigaretten gaat, maar wat als op die manier wapens of drugs worden aangekocht? Wie is dan strafbaar? Een computerprogramma kan moeilijk tot gevangenisstraf worden veroordeeld. En zo ontstaan valide argumenten om de digitale identiteit van mensen te versleutelen en die van computers te personaliseren. Dat alles roept gerede twijfel op over de onschuld van computers, data en algoritmes, en zo helpt Hacking Habitat, zonder daar veel woorden aan vuil te maken, elk argument dat het gevaar van toenemende automatisering relativeert, zoals het steeds weerkerende ‘Ik heb niks te verbergen’, effectief om zeep.
Gelukkig biedt dit imponerende overzicht van digiparanoia ook lichtpunten. Alternatieven zijn er bijvoorbeeld in Zuid-Europese landen, waar de crisis het hardst heeft toegeslagen. Het Italiaanse Dropsis is een onlinesysteem om producten en diensten te ruilen. Net als Peliti in Griekenland groeit dit barternetwerk snel, mede dankzij het gebruik van geavanceerde technologieën. Hackers houden wereldwijd hackathons om te strijden tegen technocratische systemen die de mens schaden. Ze stellen de schuldproblematiek aan de orde, gecreëerd door banken, of het fenomeen van digitale grensbewaking aan steeds meer Europese binnengrenzen. Het zijn dit soort voorbeelden die de bezoeker wijzen op de meest effectieve kracht die tegen datasystemen kan worden ingezet: menselijkheid. Technologie creëert afstand, maar de mens kan altijd een ander diep in de ogen kijken en op zijn gevoel afgaan. Een schitterende illustratie daarvan is Circus Engelbrecht – Intuïtieve Mensbenadering (2015). Dit werk van Martijn Engelbrecht biedt een tegenwicht aan onze door scripts en codes beheerste wereld. ‘Weet wat je moet doen als je ‘een mens’ tegenkomt’, vertelt de handleiding, om vervolgens een protocol te ontvouwen dat het midden houdt tussen fouilleren en contact maken. ‘Staar gedurende twee minuten in elkaars ogen terwijl u het gevoel van veiligheid over en weer aanwakkert. Dank elkaar tot slot op eigen wijze.’ Nu begint het je te dagen: deze thematiek met al haar implicaties en urgenties is alleen in absurditeit te vangen. Da capo ad infinitum.
• Hacking Habitat – The Art of Control, tot 6 juni, Gevangenis Wolvenplein, Wolvenplein 27, 3512 CK Utrecht (hackinghabitat.com).
