herman de vries. Unity
Het Kröller-Müller Museum toont onder de titel unity een overzicht van de Nederlandse kunstenaar herman de vries, die al jarenlang in het Zuid-Duitse Eschenau woont en werkt. De vries wordt deze zomer 78 en is vijftig jaar als kunstenaar actief. In unity zijn de werken te zien die het museum sinds 1976 heeft aangekocht. Het oudste werk, wit schilderij, dateert uit 1960 en het meest recente is vorig jaar verworven.
Op de tentoonstelling word je allereerst geconfronteerd met het recentste werk, mesa uit 1996-2007. Het bestaat uit zesenveertig voorwerpen die ordelijk zijn uitgestald op een vierkant kleed op de vloer. De titel mesa (Spaans voor tafel, maar hier bedoeld als ‘waarnemingsveld’), is geïnspireerd op de attributen of ‘krachtobjecten’ die de Peruaanse curandros (heelmeesters of sjamanen) gebruiken bij het uitvoeren van hun genezingsceremonies. De publicatie bij de expositie is uitsluitend aan dit werk gewijd. Daarin beschrijft de vries zelf alle voorwerpen van dit werk, geeft hun herkomst aan en voegt commentaar toe.
De opsomming begint met een gekleide kookpot uit West-Afrika die links achteraan op het kleed staat. de vries kocht hem in 2002 in Harry’s Hafenbasar in Hamburg en meldt dat deze potten tegenwoordig alleen nog voor ceremoniële doeleinden worden gebruikt. Men bereidt er een bepaald soort bier in en gebruikt hem ook wel als een klankobject. In de dagelijkse huishouding redden vrouwen zich nu met aluminium exemplaren. Het laatste voorwerp staat rechts vooraan op het kleed. Het gaat om een paar cimbalen: twee kleine, uit zeven verschillende metalen gegoten bekkens die door een leertje verbonden zijn. Deze in Tibet en Nepal nog steeds bij religieuze diensten gehanteerde cimbalen, heeft de vries in 1989 in Kathmandu gekocht. Ook de andere voorwerpen zijn vanwege hun ‘krachten’ opgenomen.
Van de toeschouwer wordt gevraagd dezelfde houding aan te nemen die de curandero aan zijn ‘patiënt’ oplegt. Hij of zij moet de krachtobjecten bekijken als op zichzelf staande dingen, zodat ze beginnen te vertellen over hun bestaan, herkomst en inhoud. Zo kunnen de dingen de toeschouwer naar een staat van bewustwording voeren, naar een herkenning van de waarheid. Een proces dat in Peru soms gestimuleerd wordt door de patiënt hallucinogenen (bepaalde cactussen en kruiden) toe te dienen en door aan de voorwerpen een bepaalde symbolische betekenis te geven. Alles is daarbij gericht op de helende werking. Voor de vries vormde de mesa weliswaar het voorbeeld voor zijn werk, maar hij neemt nadrukkelijk afstand van de symboliek. Hij ziet zijn toeschouwer ook niet als een patiënt. De toeschouwer mag van de vries zijn eigen betekenissen aan de voorwerpen geven en is er dan ook zelf voor verantwoordelijk.
Na dit fascinerende werk vallen de andere werken die het museum van de vries heeft verworven eigenlijk een beetje tegen. Hoewel de vries de laatste tijd tot een van Nederlands belangrijkste kunstenaars is uitgegroeid, zijn de werken in het Kröller-Müller Museum bijna zonder uitzondering uit te leggen als representanten van stromingen uit de recente kunstgeschiedenis. Zo is zijn reliëf met witte blokjes, V70-22B uit 1970, vooral een mooi voorbeeld van de toepassing van toeval, zoals dat ook bij de nulkunstenaars een rol kon spelen. Met zijn vijf houten balken is toevallige stapeling uit 1975 een toonbeeld van een fluxussculptuur. Zijn video’s, zoals stream (water reproduction) no beginning no end uit 1986, en zijn geprepareerde paardenstaarten, bijvoorbeeld equisetum maximum uit 1995, lijken op de eerste plaats demonstratieve cross-overs tussen land art en arte povera. Hoewel er ook een enkel prachtig werk tussen zit dat zich aan deze ‘categorieverblinding’ onttrekt, zoals rosa damascena uit 1984 – een subtiele geursculptuur van vierenvijftig kilo rozenknopjes die op een vierkant kleed in een gave cirkelvorm zijn uitgespreid – is de innige, spirituele verbinding tussen mens en natuur nergens zo sterk als in mesa.
De tentoonstelling signaleert op geslaagde wijze verschillen en verbanden tussen de werken, maar er ontbreekt ook informatie. Wanneer en waarom de werken werden aangekocht, kom je nooit te weten. Het is duidelijk dat er ook retrospectief is aangekocht en dat er enkele hiaten in de museumcollectie zijn opgevuld, zoals met de recente aankoop van het witte schilderij (1960). Bij andere werken is de noodzaak voor verwerving dan weer twijfelachtig en daarbij aansluitend rijst natuurlijk ook de vraag waarom bepaalde werken níet aangekocht zijn. Zo zijn er nauwelijks werken waarin de vries zelf figureert, zoals de beroemde foto’s waarop hij met zijn lange witte baard in een vijver tussen de bloeiende waterlelies rondzwemt, of naakt rondloopt in het bos in de buurt van Eschenau. Ook de meer aan mesa en rosa damascena verwante werken zijn ondervertegenwoordigd. Deze werken, waarin de vries een niet rationeel te bevatten potentie probeert te vatten, en die bedoeld zijn om de mens in een gelukkigere, harmonieuze en meer begripvolle betrekking tot zijn natuurlijke omgeving te plaatsen, representeren de recentste en sterkste ontwikkeling in zijn kunst. Van dergelijke werken, die je misschien kosmologisch mag noemen, ontbreekt onder andere een belangrijk ‘vloerbeeld’, een lange loper waarop de kunstenaar drogerende kruiden en wortels presenteerde, producten die hij ook allemaal zelf gebruikt heeft en die hem bijvoorbeeld van zijn astma hebben afgeholpen.
Jammer is ook dat het goudstaafje, dat deel uitmaakt van mesa, vervangen werd door een kopie van onedel metaal. Het museum meende, ongetwijfeld in overleg met de kunstenaar, dit kostbare onderdeel vanwege het risico van roof te moeten vervangen. Daar zit je dan, niet alleen als toeschouwer, maar ook als potentieel kunstrover. Een ervaring die wel heel moeilijk te rijmen valt met de bedoeling die de vries met dit werk had. Misschien kan daarom een sanctuarium ín het museum gebouwd worden, een muur om mesa heen, waarbij toeschouwers om beurten door een venstertje een blik kunnen werpen op het complete werk mét goudstaaf. Pas dan, dunkt me, als alle door het museum verworven werken in hun geheel te bekijken zijn, dekt de titel unity de lading van deze expositie.
• herman de vries, unity tot 7 juni in het Kröller-Müller Museum, Houtkampweg 6, 6731 AW Otterlo (031/859.12.41; www.kmm.nl). Bij de installatie mesa verscheen een kunstenaarsboek ( ISBN 978-90-73313-24-8) (Duits/Engels).
