Hilma af Klint: Pionier van abstractie
In de canonieke kunstgeschiedenis wordt de vroegtwintigste-eeuwse abstracte kunst vooralsnog gedomineerd door mannen, de zogenaamde ‘abstracte pioniers’ zoals Piet Mondriaan, Wassily Kandinsky, of František Kupka. Het Moderna Museet te Stockholm wijdt nu een grote overzichtstentoonstelling aan een kunstenares en tijdgenoot van Mondriaan et al: Hilma af Klint (1862-1944).
Zoals de titel, Hilma af Klint: Pioneer of Abstraction, duidelijk maakt, positioneert de tentoonstelling Hilma af Klint als directe concurrent van de andere ‘abstracte pioniers’. Er wordt benadrukt dat haar eerste abstracte schilderijen dateren van 1906, ruim voor Kandinsky’s eerste abstracte werk, en tevens dat de formaten van veel van haar vroege abstracte werken indrukwekkend zijn in vergelijking met tijdgenoten. Een van Af Klints meest kenmerkende series bijvoorbeeld, bekend als ‘De Tien Grootsten’, kent formaten van ca. 320 bij ca. 235 cm. De grote werken hebben in de tentoonstelling de nodige ruimte gekregen en komen goed tot hun recht. Bij binnenkomst wordt de bezoeker direct met deze toonzettende serie geconfronteerd. Ook andere werken hebben veel plaats gekregen en het is te hopen dat deze opzet gehandhaafd kan worden in Berlijn en Malaga. Vanaf 1906 werkte Af Klint nagenoeg uitsluitend in series, die alle een vorm van spirituele evolutie of ontwikkeling tot thema hebben. Het feit dat hier verschillende series in hun volledigheid getoond worden, maakt van deze tentoonstelling een unieke kans om haar seriële werkwijze te doorgronden – zoals de progressie van vormen en kleuren van eenheid naar veelheid of andersom.
Hilma af Klint had een klassieke schildersopleiding genoten, en enkele werken laten haar vaardigheid in vooral landschappen en botanische tekeningen zien. Deze dienen in de tentoonstelling hoofdzakelijk ter illustratie van de grote breuk in stijl, kleurgebruik, en keuze van materiaal en formaat. Deze breuk zou zich situeren in 1905, toen Af Klint, naar eigen zeggen gedurende een spiritualistische seance, van hogerhand een opdracht kreeg voor de zogenoemde ‘schilderijen voor de tempel’. Af Klint maakte al sinds 1896 deel uit van de spiritualistische groep ‘De Vijf’, die sessies automatisch schrijven en tekenen organiseerde. Een nauwkeurige bestudering van de automatische tekeningen van ‘De Vijf’ en Af Klint zelf toont echter dat zij al geruime tijd actieve pogingen ondernam om zich los te maken van de traditionele schildertechnieken en -stijlen, en dat een deel van haar latere abstracte vormen bovendien hun oorsprong vinden in haar automatische werk. Hoewel kenmerkend, is de stijlbreuk dus beduidend minder plots dan wordt gesuggereerd.
Het is de vraag hoe vruchtbaar het is Af Klint als vergeten (of verdrongen) ‘abstracte pionier’ neer te zetten. Het idee dat Kandinsky en de zijnen de abstracte kunst ‘uitgevonden’ zouden hebben is al geruime tijd achterhaald en zo ook het label ‘abstracte pionier’. De kwestie op welke wijze de term ‘abstract’ gebruikt kan worden in relatie tot Af Klints werk wordt bovendien nauwelijks aangeroerd. Ondanks de abstractie van de vormen in vele series, kan in een aantal gevallen van een vorm van representatie worden gesproken, zeker als men de werken beziet binnen de lange traditie van illustratie in de westerse esoterie. Af Klint verdiepte zich in het spiritualisme en de theosofie, die beide hun eigen visuele cultuur kenden, waarin door middel van spirit photography en afbeeldingen van aura’s en gedachtevormen naar representatie van het onzichtbare gezocht werd. De gelijkenis tussen sommige vormen in het werk van Af Klint, en occulte illustraties en kunst uit de tijd is onmiskenbaar. Ook Af Klint streefde naar een weergave van hogere spirituele waarheden. Daarbij liet zij de figuratie hoegenaamd niet achter zich; sommige werken incorporeren duidelijk figuratieve elementen, zoals vogels en Christusfiguren. In 1915 schilderde zij een uitgebreide figuratieve serie van religieuze figuren die verzonken zijn in contemplatie — het feit dat deze serie noch in de tentoonstelling, noch in de catalogus is opgenomen, versterkt de indruk dat men haar per se als een abstract kunstenaar wil neerzetten, voor wie (occulte) spiritualiteit niet meer is dan een initiële bron van inspiratie. Die keuze is te betreuren, want Af Klints werken kunnen zich makkelijk met vele 20ste-eeuwse meesterwerken meten. De unieke stijl, de obsessie voor seriële vormen en de spirituele agenda maken ze alleen maar fascinerender.
De tentoonstelling is zonder meer een lust voor het oog, niet in het minst vanwege Af Klints bijzondere en aantrekkelijke kleurgebruik. Het is bovendien een unicum om zoveel werken (ruim 200) überhaupt te kunnen zien. Na 1905 exposeerde Af Klint niet meer, en haar complete (meer dan 1000 werken tellende) en aan haar neef nagelaten oeuvre was voor vele tientallen jaren aan het publieke oog onttrokken. De kunstwereld kreeg pas op The Spiritual in Art (Los Angeles/Chicago/Den Haag, 1986) voor het eerst een werk te zien. Sindsdien zijn er sporadisch werken uitgeleend. Deze overzichtstentoonstelling is de eerste stap in de publieke ontsluiting van het oeuvre van Af Klint dat – onder meer omdat er geen werken van haar op de markt zijn — nog steeds vrij onbekend is.
• De tentoonstelling loopt tot 26 mei in Moderna Museet te Stockholm. Ze zal later dit jaar te zien zijn in Berlijn (Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart, van 15 juni tot 6 oktober 2013) en in Malaga (Museo Picasso Málaga, van 21 oktober 2013 tot 9 februari 2014).
