Janis Rafa, This Thin Crust of Earth
In het openingsshot van de nieuwste film van de Griekse kunstenaar Janis Rafa, This Thin Crust of Earth (2016), zien we een eenzame olijfboom tussen de glooiende heuvels van het Griekse platteland. Een gele shovel komt aangereden en begint de boom uit te graven. Te midden van wolken stof wordt hij met wortel en al uit de grond gehaald. Een bovenaanzicht laat zien hoe de achtergebleven kuil verder wordt uitgediept. Ten slotte wordt de boom in de afgraving gelegd en bedolven onder het zand. Het tafereel wekt de unheimische associatie met een begrafenis – ashes to ashes, dust to dust. Het laatste shot toont het landschap van een onopgemerkte dood. Alsof er nooit een olijfboom heeft gestaan.
Sinds mensenheugenis is de olijfboom een symbool voor vrede en geluk. Wil Rafa met deze teraardebestelling laten zien dat pais en vree voor eens en altijd zijn begraven? Of moeten we in deze tijden van migratie en vluchtelingenleed de ontwortelde boom begrijpen als een metafoor voor de verwoestende gevolgen van ontheemding? De betekenis blijft in het midden. Voor Joseph Beuys was de boom met zijn jaarringen de belichaming van het tijdsverloop. Bij Rafa lijkt de begraven boom te verbeelden hoe de tijd zelf tot stilstand is gekomen. Net als in haar eerdere films (met postapocalyptische beelden van een gestrand schip of een verongelukte veewagen) is het hier Stunde Null.
Winter came early (2016), de tweede video in de tentoonstelling, zinspeelt op chronologische verwarring. We zien hoe een elektrische plukmachine aan de stam van een amandelboom schudt. Zo grijpt de agrarische industrie in op het ritme van de natuur, versnelt het zogezegd de wisseling der seizoenen. De opnamen zijn gemaakt met tweeduizend frames per seconde en worden vertraagd afgespeeld, zodat de indruk ontstaat dat de amandelboom zijn bladeren kalm en majestueus afschudt. Ik moest denken aan trage, tijdloze beelden uit de films van Andrej Tarkovski.
Winter came early wordt getoond op een flatscreen in de entreeruimte van Galerie Martin van Zomeren, te zien vanaf de straat. This Thin Crust of Earth is geprojecteerd op de wand in de half verlichte galerieruimte daarachter. Die presentatie is verre van ideaal. Beide werken hadden aan impact gewonnen bij een grotere, wandvullende projectie in afzonderlijke, verduisterde ruimtes.
Naast de twee nieuwe films omvat de tentoonstelling drie werken uit de reeks Cover (2016). Ze zijn gemaakt van dikke, oude zadeldekens, die de kunstenaar jarenlang zelf heeft gebruikt bij het paardrijden. De dekens hangen plat op de muur, met de onderkant boven. Het is alsof de huid van het paard erin staat afgedrukt, als het gelaat van Christus in Veronica’s zweetdoek. Het oppervlak is geheel bedekt met goudverf. Daardoor krijgen de versleten zadeldekens het patina van duurzaamheid en kostbaarheid dat religieuze iconen kenmerkt.
De olijfboom, de oogst, het paard – het zijn opmerkelijk archaïsche motieven die je in de actuele kunst niet vaak meer aantreft. Een verre echo van de arte povera weerklinkt in Rafa’s werk, met name van de sculpturen van Jannis Kounellis, die de sleetse banden met eeuwenoude Europese culturen probeerde te herstellen. Net als Kounellis richt Rafa zich niet op anekdotische verhalen, maar op abstracte beeldende kwaliteiten. This Thin Crust of Earth is gemonteerd met een haast mathematische precisie, waarbij de omzetting van verticaal naar horizontaal, van volume naar oppervlak, vastgelegd vanuit slechts een beperkt aantal vaste camerastandpunten, is vertaald in een precieze opeenvolging van zijaanzichten en bovenaanzichten.
Janis Rafa exploreert het vermogen van de beeldende kunst om ons te herinneren aan wie wij zijn en waar wij vandaan komen. Ouderwetse, vrijwel vergeten motieven verschijnen in haar werk opnieuw ten tonele, in combinatie met moderne agrarische machines en gefilmd met de nieuwste cinematografische technieken. Haar films en wandsculpturen hebben gemeen dat zij subtiel, maar onmiskenbaar wijzen op gevoelens van onmacht en ontreddering die kunnen volgen op de ervaring van een groot verlies. Rafa’s werk is een poëtische visualisering van de rouw, ijl en aards tegelijk. Geen geringe prestatie.
• Janis Rafa, This Thin Crust of Earth, 3 september – 8 oktober 2016, Galerie Martin van Zomeren, Hazenstraat 20, Amsterdam (020/420.81.29; gmvz.com).
