Jasmijn Visser: Modern Candor
Van de Falklands zouden de meesten van ons nooit hebben gehoord als er in 1982 niet een korte, felle oorlog was uitgevochten tussen Groot-Brittannië, dat er al eeuwenlang de scepter zwaait, en Argentinië, dat aanspraak maakte op de Islas Malvinas, zoals de Spaanse naam luidt. De Engelsen wonnen. De rest van de wereld keek verbijsterd toe hoe honderden militairen sneuvelden omwille van een paar barre, rotsachtige eilandjes, waar alleen pinguïns het naar hun zin lijken te hebben.
Kunstenaar Jasmijn Visser (1983) verbleef drie maanden op de Falklands. Daar, op zo’n vijfhonderd kilometer van het zuidelijkste puntje van Zuid-Amerika, bestudeerde ze hoe de wereldgeschiedenis het lokale leven keer op keer bruusk heeft opgeschud. Het lot van de bewoners werd namelijk niet alleen bepaald door Britten en Argentijnen, maar ook door Fransen, Spanjaarden, Amerikanen, zelfs Panamezen, Nepalezen en Zimbabwanen. Het onderzoek resulteerde in een serie artikelen voor de Volkskrant, een website (thefalklandsproject.com) en een fascinerende atlas, vormgegeven in samenwerking met het ontwerpersduo Metahaven en getiteld Conflict Atlas. Geopolitics and contingencies on the Malvinas – Falklands archipelago.
Het Allard Pierson Museum in Amsterdam presenteert een tentoonstelling waarin Visser haar zelf getekende cartogrammen toont naast oude, zeldzame kaarten uit de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Elk van deze kaarten vertelt iets over de ontdekkingen, dromen, rampen en conflicten die de geschiedenis van de Falklands mede hebben bepaald. Elk van de kaarten laat bovendien ervaren hoe onderhoudend en avontuurlijk het kaartlezen elke keer weer is – daar is sinds de schatkaart uit onze kinderjaren weinig aan veranderd. Het reizen in gedachten prikkelt de verbeelding maximaal.
De eerste zaal toont vier fraaie Franse kaarten uit 1859, met stijlvol versierde cartouches. Ze ontvouwen een heroïsch plan voor een interoceanisch kanaal in Midden-Amerika. De ingenieursdroom loopt vooruit op het latere Panamakanaal, dat funest zou worden voor de economie van de Falklands. Lange tijd hadden de Falklands namelijk de enige diepe haven in de buurt van Kaap Hoorn. Schepen op weg van de Atlantische naar de Stille Oceaan konden er rantsoenen innemen en reparaties laten uitvoeren. Met de opening van het Panamakanaal werden de handelsroutes echter rigoureus verlegd en kwamen de Falklands plotseling in een verre uithoek te liggen. Het succes van het kanaal werd de ondergang van de haven.
Zo tonen alle kaarten plekken, verspreid over de hele aarde, die direct of indirect bepalend zijn geweest voor de eilandengroep. Ze worden gepresenteerd in stevige, zwarte, houten lijsten, wat enige eenheid en structuur schept in de bonte verscheidenheid aan cartografische stijlen. Een vouwblad levert bij elke kaart de nodige achtergrondinformatie.
In zaal twee hangen kaarten van voormalig Rhodesië, ooit een Britse kolonie, nu bekend als Zimbabwe. Door de jarenlange burgeroorlog is het land bezaaid geraakt met landmijnen, die tot op de dag van vandaag slachtoffers maken. Zimbabwe traint specialisten om de explosieven op te ruimen. Deze experts, gerespecteerd om hun vakmanschap, worden overal ter wereld ingehuurd om mijnen te ruimen. Ook op de Falklands, waar na de oorlog circa 25.000 landmijnen zijn achtergebleven. Vandaar dat je op de subarctische archipel regelmatig Zimbabwanen tegenkomt. Het landmijnenprobleem is overigens niet urgent. Af en toe explodeert een schaap. Pinguïns zijn niet zwaar genoeg om een landmijn te ontsteken. De met hekken afgezette terreinen waar de mijnen liggen, zijn ideale broedplaatsen voor verschillende soorten pinguïns.
Typisch voor Vissers project is een cartogram dat de verspreiding van verschillende typen mijnen en het gemiddelde gewicht van uiteenlopende soorten pinguïns in kaart brengt, een tekening die haar plezier in legenda’s en statistieken verraadt. Haar voorstelling van een ‘Falklands ecosysteem’ met Israëlische bermbommen en koningspinguïns, met Spaanse landmijnen en magelhaenpinguïns, toont het ietwat ridicule gezicht van de statistische waarheid.
De kaarten van het bergstaatje Nepal in zaal drie duiden weer op een andere link met de archipel. Na de Brits-Nepalese oorlog werden talrijke Gurkha’s opgenomen in het Britse leger. Geharde militairen uit Nepal en India streden zij aan zij met de Britten in verschillende oorlogen. Bij het uitbreken van de Falklandoorlog was nog één regiment van de Gurkha Rifles in het Britse leger actief. Hoewel de regering aanvankelijk bedenkingen had bij het inzetten van Gurkha’s (het feit dat zij minder rechten hadden dan Engelse soldaten zou de publieke steun voor de oorlog kunnen aantasten), werden zij niettemin naar het front gestuurd. Ze werden gedropt op de verkeerde locatie, en er wachtte hen een barre tocht van zo’n negentig kilometer naar de hoofdstad. Toen zij Stanley bereikten, waren de Argentijnen, beducht voor de legendarische vechtlust van de Gurkha’s, al lang gevlucht.
Zoals vaker het geval is bij dit soort research based art convergeren de onderzoeksresultaten niet in één enkel, allesomvattend kunstwerk, maar in een web van relaties en referenties dat in beginsel eindeloos is en zich in alle richtingen uitstrekt. Website en atlas zijn hier dan ook geëigende media. Visser voorkomt dat we verdrinken in een oeverloze zee van details door steeds dezelfde vraag te stellen: hoe past deze of gene gebeurtenis in de opkomst en ondergang van het imperialistisch kolonialisme en het voortsluipende proces van globalisering? Dat is de rode draad in haar onderzoek. De uitkomsten geven te denken. Uit de Conflict Atlas blijkt niet alleen hoe mondiale gebeurtenissen effect sorteren op lokaal niveau, tot in de verste uithoeken van de aarde, maar ook hoe een terloopse gebeurtenis beslissend kan zijn op wereldschaal. De loop van de geschiedenis wordt niet noodzakelijk bepaald door logica en causaliteit. Onvoorziene omstandigheden kunnen zomaar uitlopen op een oorlog. Geopolitiek blijkt een onbeheersbaar kansspel. Eén ding is zeker: niets blijft wat het is. Geen kunst die dat beter weerspiegelt dan de cartografie. Geen kunstenaar die dat scherper laat zien dan Jasmijn Visser.
• Jasmijn Visser: Modern Candor, tot 7 mei in het Allard Pierson Museum, Oude Turfmarkt 127, Amsterdam (020/525.24.36; allardpiersonmuseum.nl).
