Johan Grimonprez. It’s a Poor Sort of Memory that Only Works Backwards.
Het S.M.A.K. toont op zijn eerste verdieping in twaalf verschillende zalen een retrospectieve van de Belgische filmmaker en videokunstenaar Johan Grimonprez. Van een ruimtelijk of thematisch parcours is er niet echt sprake: de ‘moeilijke’ ruimtes van het S.M.A.K., onderbroken door overlopen, traphallen en dubbele toegangen, lenen zich daar niet toe. De start van de tentoonstelling wordt enkel aangegeven door de bezoekersgids: die bevindt zich in de grote middenzaal, waar een paar oudere realisaties van Grimonprez gecombineerd zijn met werk van Roy Villevoye en Jan Dietvorst. De confrontatie tussen het Westen en het Oosten is hier het thema. Kobarweng or Where Is Your Helicopter?, een film van Grimonprez uit 1992, gaat over de reacties van de bevolking van Nieuw-Guinea op de komst van blanken, die in helikopters over het eiland razen. Op het scherm verschijnen citaten die Grimonprez uit de literatuur over dit onderwerp heeft gehaald. Zo getuigt een zekere Ongka: ‘Then we looked up and saw it was in the sky and we said ‘it’s a kind of witchcraft’.’ De schimmige, rafelige videobeelden, met een bevreemdende soundtrack, zijn onscherp en bewegen soms wild heen en weer. Vaak is het niet duidelijk wat er te zien is. Grimonprez wil op die manier een kritische afstand installeren, en suggereren dat beelden nooit iets documentair en eenduidig tonen. Dat maakt van Kobarweng een film over de onkenbaarheid van ‘de ander’. Ook de films en foto’s van Villevoye en Dietvorst tonen hoe moeilijk het is om naar ‘exotische’ oorden of mensen te kijken of te luisteren. Om dat besef als een schokervaring uit te lokken, heeft Villevoye in de zaal twee realistische poppen op de grond gelegd: de ‘lijken’ van een blanke en een zwarte.
In de middenzaal staat eveneens It Will Be All Right if You Come Again, Only Next Time Don’t Bring Any Gear, Except a Tea Kettle, een installatie van projectoren en een geknikte projectiewand, ontwikkeld tussen 1994 en 2004. Deze ‘multichannel’-installatie van in elkaar schuivende films, combineert het landschap van Oostenrijk met dat van Irian Jaya in Indonesië. It Will Be All Right… lijkt op een ontspoorde en minder ‘modernistische’ versie van Nutka van Stan Douglas uit 1996, waarin de beheersing van het Canadese landschap centraal staat.
Terwijl It Will Be All Right… ruimtelijke en onreduceerbare kunst is die perfect in een museum past, veronderstellen heel wat andere werken daarentegen een vorm van aandacht die in een museum moeilijk kan worden opgebracht. Daarmee stelt zich meteen de vraag of het museum wel de ideale plaats is voor dit ‘artistiek onderzoek’. Zou het niet beter zijn om de ideeën van Grimonprez elders te bestuderen – thuis door een boek te lezen (in de catalogus staan een aantal essays van zijn hand), of in een bioscoop door geconcentreerd naar een van zijn films te kijken?
Dat geldt in zekere zin ook voor Dial H-I-S-T-O-R-Y, de nog steeds grandioze film waarmee Grimonprez in 1997 internationaal doorbrak, en die hier in een eerste kleine zaal wordt getoond. Dial H-I-S-T-O-R-Y is inhoudelijk gebaseerd op een paar citaten van Don DeLillo over de beheersing van onze cultuur door terrorisme, en is één aanstekelijke, licht cynische, maar zeer intelligente aaneenschakeling van reclamespots, nieuwsfeiten, filmfragmenten en documentaires, bij elkaar gehouden door een vaak spottende, maar onvergetelijke soundtrack – met op het eind de discohit Do The Hustle uit 1975. De film kan na de gebeurtenissen van 9/11 gedateerd overkomen, maar het kan ook lijken alsof Dial H-I-S-T-O-R-Y de aanslag op de Twin Towers heeft voorspeld. Het werk kan ook los van 9/11 gezien worden, als een tragikomische weergave van het menselijke verlangen naar een spectaculaire en gewelddadige Geschiedenis – een verlangen dat door de ontwikkeling van media en technologie bijna uitsluitend nog door middel van beelden wordt beleefd.
In een tweede kleinere zaal staat WeTube-O-Theek, een project dat sinds 2006 loopt en waarin Grimonprez als een historicus het fenomeen van het ‘zappen’ onderzoekt. In de catalogus is daarover een lange tekst van zijn hand opgenomen. De WeTube-O-Theek is een interactief dubbelscherm: langs de ene kant worden in een loop televisiefragmenten getoond, en langs de andere kant kan de bezoeker een databank met ‘historische’ momenten in de geschiedenis van het zappen consulteren. Het werk – in de bezoekersgids omschreven als ‘een gigantische iPad’ – toont vooral hoe Grimonprez nog worstelt met de opkomst en de betekenis van het internet. In de zaal daarnaast is Double Take uit 2009 te zien, een eerder klassieke film waarin Alfred Hitchcock zijn dubbelganger wil vermoorden. Het gaat om een zoektocht die door Grimonprez wordt vergeleken met de paranoia die tijdens de Koude Oorlog heerste. Verspreid over de tentoonstelling staan er tekstfragmenten op de muur die hierop inspelen: ongelooflijke maar waargebeurde anekdotes, die voeding geven aan allerlei complottheorieën.
De laatste zaal met films is misschien nog de beste van de tentoonstelling. Hier is het mogelijk om op nauwelijks een uur tijd de hele carrière van Grimonprez te doorlopen, dankzij een handvol minder bekende korte films. Eerst wordt de cyclus Besmette stad getoond, die in 1994 in primetime op TV1 te zien was. (Eigenlijk zouden alle films van Grimonprez op tv moeten komen.) Daarna volgen onder meer Lost Nation uit 1999 – genoemd naar een stadje in Iowa dat Grimonprez bezocht ten tijde van het schandaal rond Bill Clinton – en …Because Superglue is Forever, een recent, nog onafgewerkt filmproject, waarin twee jonge meisjes beroemde ‘happy endings’ uit films naspelen. Eerder dan als een amateur-cultuurfilosoof die duizend-en-een ideeën probeert te communiceren, komt Grimonprez hier naar voren als een kunstenaar die het aura van het bewegende beeld in ere wil herstellen, paradoxaal genoeg door aantrekkelijke en toegankelijke films te maken.
• Johan Grimonprez. It’s a Poor Sort of Memory that Only Works Backwards, nog tot 29 februari 2012 in het S.M.A.K., Citadelpark, 9000 Gent (09/221.17.03; www.smak.be).
