Ligplaats Amsterdam
Voor Amsterdam is ‘wonen op het water’ een vanzelfsprekend thema, alledaags bijna. Een groot deel van de grachten, de Amstel en andere waterwegen, liggen vol met woonboten, en ook de kades van nieuwe woonwijken worden geflankeerd door soms dubbele rijen woonarken en -schepen. De Welstandscommissie heeft een speciale adviseur over zaken aangaande woonboten en er is een makelaar die alleen in woonboten handelt. Maar zoals men bij Arcam terecht heeft opgemerkt, is op geen enkele stadsplattegrond een woonboot of ligplaats aangeduid. Sinds 1983, toen fotograaf Franklin Hollander woonboten in Amsterdam vastlegde, was er geen goed boek meer verschenen over het onderwerp.
Arcam wil daar wat aan veranderen. Deze zomer organiseert het architectuurcentrum een manifestatie over het thema met tentoonstellingen binnen en buiten, en met een boek: Ligplaats Amsterdam, leven op het water. Arcam speelt daarmee in op een bijzonder actueel thema. Iedereen heeft het in Nederland de laatste tijd over bouwen op water. De berichten over zeespiegelstijging, extreme regenbuien, overstromende rivieren en plannen om polders onder te laten lopen maken mensen niet alleen zenuwachtig, maar ook noodgedwongen toekomstgericht. Hoe maken we meer grond beschikbaar voor waterberging? De gedachten gaan bij al dat natte gepraat algauw richting drijvend wonen, drijvende terrasjes, drijvende tuinen en misschien zelfs een drijvende winkel. Maar dat er ook ontworpen wordt aan een drijvende bibliotheek, een drijvend hotel, een drijvende moskee en een gigantisch drijvend stadion was minder bekend.
Arcam heeft in de binnententoonstelling (in haar transparante paviljoen met uitzicht op het water) een aantal van die plannen samengebracht. Het is een bescheiden tentoonstelling die opent met een muurhoge collage van historische foto’s. Dat geeft een aardig idee van de variabele manieren waarop in het verleden op het water is gewoond, maar het is niet meer dan een impressie. Meer aandacht is in de tentoonstelling besteed aan het heden en de toekomst: op een aantal sokkels worden heel verschillende maquettes en afbeeldingen getoond van drijvende gebouwen. Een aantal zijn de laatste jaren gebouwd, andere zijn in voorbereiding om te worden uitgevoerd en weer andere zijn in de studiefase gebleven. Daarbij beperkt Arcam zich niet tot Amsterdam. Er worden projecten uit de hele wereld getoond: het drijvende hotel is in Dubai gepland, het stadion in New York.
Met deze interessante reeks projecten laat Arcam zien dat het drijvende gebouw definitief een volwaardige ontwerpopdracht is geworden voor de architect, en ook voor de stedenbouwkundige, want er zitten projecten bij voor hele drijvende woonwijken. Dat is een groot verschil met vroeger. Wonen op het water werd tot niet zo lang geleden vooral geboren uit nood. Bij woningschaarste of uit armoe vestigden sommigen zich op het water in een oud binnenvaartschip of in een zelfgebouwde ark. In de jaren ’70 waren er kunstenaars die met een tegendraads gebaar op de Amsterdamse grachten hele drijvende domeinen uitbouwden, met boten, vlotten en tuinen, inclusief schapen en geiten. De bekendste daarvan was (naast Robert Jasper Grootveld) Walter Carl Glück, alias Bulgar, alias Victor IV, een Amerikaanse kunstenaar die zich in de tjalk Berendina Fennegina naast de Blauwbrug over de Amstel vestigde. Hij bouwde vlotten met schuurtjes, tuinen, geiten en ganzen. Geïnteresseerde passanten werden door hem en zijn Deense vriendin vaak uitgenodigd om binnen te komen, zodat veel mensen in die tijd bekend zijn geraakt met deze opmerkelijke woonboot. Bulgar verdronk in 1986 tijdens het repareren van een van zijn vlotten en werd per vlot naar de begraafplaats gebracht. De Berendina Fennegina wordt sindsdien gebruikt door de Deense bond van architecten als collectieve pied-à-terre.
Tegendraadse figuren als Bulgar hebben het wonen op het water langzaam maar zeker een nieuw imago bezorgd. Sindsdien is een woonboot niet meer per se een armoedige oplossing, maar een vrije, aantrekkelijke woonvorm geworden. Dat laat Arcam ook zien in de buitententoonstelling. In het water achter Arcam zijn enkele drijvende woningen afgemeerd voor de duur van de tentoonstelling: een informeel vlot met tuin en schuurtje gemaakt van afvalmateriaal, een no-nonsense woonark uit de jaren ’70 (te koop!), een gloednieuwe drijvende villa van 180 vierkante meter naar ontwerp van Piet Boon en twee mooie bootjes uit de jaren ’20. Binnen in een ark of drijvende villa wordt direct duidelijk hoe aantrekkelijk wonen op het water is. Fransje Hooimeijer schrijft in haar essay in het boek Ligplaats Amsterdam, leven op het water dat wonen aan water de prijs van onroerend goed met zo’n tien procent doet stijgen. Het vrije uitzicht, het directe contact met de elementen, het lichte wiegen van je huis en de mogelijkheid om (indien de ligplaats het toelaat) ’s morgens een duik te nemen – wonen op het water heeft veel charme, ook al moet je de muggen en het optrekkende vocht voor lief nemen. Je kan het alleen ervaren door eens rustig op een paar drijvende woningen rond te lopen. De buitententoonstelling, die in de loop van de zomermaanden nog aangevuld zal worden met een paar bijzondere exemplaren, voegt daarom veel toe aan de maquettes en foto’s.
Het boek vormt het sluitstuk van het drieluik. Daarbij is Arcam niet over een nacht ijs gegaan. Na een gedegen inleiding van onderzoeker Fransje Hooimeijer volgt een uitgebreide, intrigerende geschiedenis van het waterwonen door architectuurhistoricus Marijke Beek. De afbeeldingen bij dit deel vertellen veel over de veranderingen van de status van de woonboot als verblijfplaats, vooral als je ze vergelijkt met het laatste deel van Ties Rijcken, waarin ontwerpen voor toekomstige waterwoningen worden getoond. Daar overheersen gestroomlijnde, hippe beelden van grootschalige bouwwerken. Dikwijls is nauwelijks nog te zien dat het om drijvende ontwerpen gaat. De techniek is blijkbaar zo verbeterd, dat gebouwen op het water zich uiterlijk niet meer hoeven te onderscheiden van gebouwen op land. De referentie aan het nautische karakter van de woonboot verdwijnt, bouwen op het water wordt steeds gewoner.
• Ligplaats Amsterdam tot 8 september in Arcam, Prins Hendrikkade 600, 1011 VX Amsterdam (020/620.48.78;www.arcam.nl).
