Perception of Space
Traditioneel is architectuur de kunst van de ruimte. In de loop van de twintigste eeuw heeft de beeldende kunst zich deze basiscomponent echter in hoge mate eigen gemaakt. Sommige artiesten gaan daarbij effectief fysieke ruimtes of omgevingen realiseren, terwijl anderen een zekere ruimtelijkheid trachten te suggereren door middel van diverse media zoals licht, beweging en geluid. De ruimte wordt hier dus een artistiek medium, en het doel is veelal een kunstwerk te realiseren dat inwerkt op de zintuiglijke waarneming, eerder dan op het intellect. Niet het produceren van betekenis is hier de opzet, maar het intensifiëren van de ervaring van de toeschouwer door middel van immersie. De werken die Museum Boijmans van Beuningen nu in Perception of Space presenteert, horen perfect thuis in deze categorie. Er zijn vier kunstenaars uitgenodigd die doorgaans installaties maken waarin de notie van de ruimte expliciet of impliciet gethematiseerd wordt.
De Amerikaanse kunstenaar Marc Bain onderzoekt ruimten en gebouwen op basis van hoorbare en niet-hoorbare geluiden; geluiden zijn immers trillingen, en die zijn alomtegenwoordig in elk bouwwerk. Bain registreert en versterkt deze met behulp van seismografische en andere uiterst gevoelige apparatuur. In zijn installatie voor Perception of Space wordt het resultaat van deze verkenning niet alleen omgezet in geluid, maar ook in een tactiele en een visuele component. Het werk bestaat namelijk uit een grote museumbank waarin trilsensoren zijn aangebracht, terwijl zich onder deze bank een laserstraal bevindt, die een abstract patroon projecteert op de plinten van de zaal. Zoals in veel geluidsinstallaties treedt in Bains werk een zekere redundantie op; je krijgt immers drie keer dezelfde ‘informatie’ in geluid, trillingen en beeld. De weinig overtuigende visuele dimensie van het werk lijkt daarbij een toegift aan de idee dat kunst vooral dient om naar te kijken.
Ann Veronica Janssens gaat dan weer op zoek naar de psychofysiologische limieten van het oog. In haar installatie worden grote, abstracte kleurvlakken in een zeer hoog ritme op een van de zaalwanden geprojecteerd. Daardoor besef je pas wat je ziet nadat het al verdwenen is. Ga je daarna terug de grote zaal in, dan blijft het hallucinante effect nog even doorwerken op het netvlies; de nabeelden vermengen zich immers met de eigenlijke beelden. Dit effect brengt ons uit evenwicht: plots lijkt de architectuur van het museum te bewegen. In een van de twee installaties van de Italiaanse kunstenaar Massimo Bartolini wordt die illusie trouwens letterlijk gerealiseerd: hij installeerde in een van de zalen een immens vals plafond, dat golvende bewegingen kan maken volgens diverse patronen. De complexiteit van deze installatie is echter omgekeerd evenredig aan het effect dat ze bewerkstelligt; eerder dan een subtiel spel met de architectuur en de notie van stabiliteit, is het een demonstratie van technisch kunnen.
Het contrast met de andere installatie die Bartolini in Perception of Space voorstelt is enorm; daar toont hij immers precies hoe weinig er nodig is om van een eenvoudige houten doos een fascinerende, oneindige ruimte te maken: het volstaat alle hoeken af te ronden en het interieur volledig wit te schilderen. Door het ontbreken van perspectief en door de uniforme kleur verdwijnt het dieptezicht, en ontstaat een visuele gewichtloosheid. Dat effect wordt duidelijk gemaakt door twee concrete elementen in deze absolute ruimte te plaatsen: een landschap van Corot (uit de vaste collectie van het museum) en een hygrometer. Het is voor het oog onmogelijk om de precieze plaats van deze objecten te bepalen; als bezoeker krijg je dan ook de onwaarschijnlijke indruk dat zij vrij in de ruimte zweven.
Het ‘pièce de résistance’ van de tentoonstelling is Cellula Nave van de Braziliaanse kunstenaar Ernesto Neto. Hij heeft in de grote Bodonzaal een soort grote bedouinentent opgetrokken uit halfdoorzichtige, blauwgroene lycra (de stof waaruit panty’s worden gemaakt), overeind gehouden door middel van stalen profielen en zandzakken die in de structuur zijn verwerkt. Vanbinnen is de ruimte in verschillende zones verdeeld, elk met een andere invulling en daardoor een eigen karakter. De bezoeker wordt uitgenodigd om deze te betreden en tastend zijn weg te zoeken naar een grote roze poef die in het midden is opgesteld. Dat is niet zo eenvoudig; de ronde vormen van Neto’s transparante architectuur deinen immers gewillig mee, terwijl de transparantie van de stof varieert volgens de richting van de blik. Het gevolg is een directe confrontatie met je eigen lichamelijke onhandigheid, tot grote hilariteit van de andere bezoekers.
Volgens de tentoonstellingsmakers zou de aandacht voor de fysieke ervaring van de ruimte en het eigen lichaam bij deze kunstenaars een reactie kunnen zijn op het toenemende virtuele karakter van onze omgeving. De tijd waarin we enkel de dingen die we rechtstreeks konden waarnemen als waarachtig beschouwden is immers lang voorbij; via tv en internet beleven en ervaren we de wereld zonder dat we er fysiek bij aanwezig zijn. In geen van de installaties in Perception of Space wordt dit idee echter ontwikkeld, laat staan dat er een uitspraak wordt gedaan over de problematische relatie tussen de reële en de virtuele dimensie van de werkelijkheid. Het is dus misplaatst om die acute probleemstelling op deze installaties te projecteren. Als deze kunstenaars ondanks duidelijke verschillen iets gemeen hebben, dan is dat hun ambitie om de overdreven aandacht voor het visuele aspect in onze perceptie van de ruimte en onze omgeving onderuit te halen. De vijf werken in Perception of Space reiken daarbij een aantal alternatieve perceptievormen aan, echter zonder veel verder te gaan dan de demonstratie van een techniek of het herhalen van een beproefd recept. Het thematische gewicht van Perception of Space is dan ook eerder beperkt, al doet de tentoonstelling ons proeven van een aantal nieuwe ontwikkelingen in de installatiekunst aan het begin van de eenentwintigste eeuw.
• Perception of Space loopt tot 1 augustus in Museum Boijmans Van Beuningen, Museumpark 18-20, 3015 CX Rotterdam (010/441.94.00; www.boijmans.nl). In kader van de manifestatie Lustwarande 04, georganiseerd door Stichting Fundament, stelt Ernesto Neto van 24 juli tot 26 september tentoon in De Pont, Wilhelminapark 1, 5041 EA Tilburg (013/543.83.00; www.depont.nl).
