Photography Extended.
‘[…] Verwondering, vervreemding, verbeeldingskracht, idylle en harmonie, allemaal karakteristieken van de ware kunst.’ Het citaat komt uit de lyrische zaaltekst bij de groepsexpositie Photography Extended in Museum Het Valkhof, Nijmegen. Photography Extended is een vervolg op Foto=Kunst uit 2011, eveneens een groepstentoonstelling in Het Valkhof die zich op een min of meer gelijkaardige wijze wilde mengen in het debat over de status van fotografie als kunstvorm.
Photography Extended gaat over fotografie met voorbedachten rade. De rode draad is het ensceneren en manipuleren van de werkelijkheid, zowel in het voorafgaande werk (het bouwen van sets, het gebruik van props) als in de nabewerking (met bijvoorbeeld Photoshop). Het lichte museumgebouw met veel open hoge ruimtes en een glimmende gietvloer speelt de glanzende grootformaatkleurenfoto’s in de kaart. De tentoonstelling is een esthetische presentatie geworden van fotowerken die een alternatieve, vaak surrealistische werkelijkheid laten zien. Er zijn vervreemdende landschappen van Eelco Brand en Gerco de Ruiter, theatrale filmscènes van Erwin Olaf en Sylvie Zijlmans, en verstilde portretten van Hendrik Kerstens en Ruud van Empel, die zich graag de monumentaliteit van de schilderkunst aanmeten. De combinatie met een jongere generatie, vertegenwoordigd door onder anderen Koen Hauser en Eva-Fiore Kovacovsky, zorgt voor een geslaagde afwisseling. Wanneer de tentoonstelling erg verheven lijkt te worden, onderbreekt Hauser dit met zijn selectie zwart-witfoto’s uit het Spaarnestad Archief van wetenschappelijk onderzoek, industrie en natuurlijke fenomenen. Met een humoristische montage neemt hij zijn eigen beeltenis op. Hauser is in zijn zelfgecreëerde fotografische wereld een fenomenaal wetenschapper, magiër en scheppend kunstenaar. Ook Kovacovsky relativeert de theatrale grootsheid van de vele andere werken in de tentoonstelling. Met een stapel groene appels, aan elkaar geknutseld met plakband, verbeeldt zij de glooiende heuvels van haar geboorteland Zwitserland. In haar amateuristisch ogende ensceneringen wijst zij de mogelijkheden van digitale bewerking juist af – hierin is haar werk ook verwant aan dat van Elspeth Diederix.
In het midden van de tentoonstelling wordt een apart historisch overzicht getoond van de belangrijkste voorgangers van deze hedendaagse kunstenaars in Nederland. Technologische ontwikkelingen van de laatste decennia zijn een belangrijke drijfkracht achter de huidige fascinatie voor enscenering en manipulatie van het fotografische beeld. Toch wordt hier terecht aandacht besteed aan het gegeven dat de geënsceneerde fotografie al van voor die tijd dateert. Onder meer het surrealistische werk van Emiel van Moerkerken, de geschilderde foto’s van Teun Hocks en de ‘verbeterde’ vrouwen van Inez van Lamsweerde worden aangehaald.
De curatoren van Photography Extended leggen meermaals de nadruk op de zorgvuldige enscenering en geraffineerde opbouw van de werken. Toch wordt het proces nergens inzichtelijk gemaakt. Is dat uit vrees om de magie van deze fantasierijke taferelen weg te nemen? Het inhoudelijke kader van de tentoonstelling blijft echter wringen. De boodschap van Photography Extended lijkt te zijn dat de fotograaf sinds de digitale revolutie, in plaats van louter te registreren, de werkelijkheid kan herscheppen en in extreme mate naar zijn hand kan zetten. Het arbeidsintensieve maakproces van deze droomwerelden wordt steevast geprezen, maar is dat werkelijk wat deze foto’s tot kunst maakt? Is dat niet eerder een criterium voor ambacht, voor toegepaste kunst, voor die kant van de fotografie waarvan Photography Extended zich juist als tegenhanger ziet?
Terwijl de fotowerken allemaal voortgekomen zijn uit de digitale cultuur, is de tentoonstelling bovendien opvallend analoog. Zelfs van Brands computer-based animaties zijn hier alleen ingelijste stills te zien. Photography Extended viert de nieuwe reikwijdte van het medium, maar biedt weinig inzicht in de verschillende verschijningsvormen en mogelijkheden die deze werken vertegenwoordigen. Een foto van Kovakovsky mag er misschien als een ‘echte’ foto uitzien, maar als inkjetprint – een niet-fotografisch procedé – is dit object droogweg een grafisch werk. Bij Van Empel is het precies omgekeerd: zijn digitaal gemanipuleerde fantasiewerelden hebben nog maar weinig van doen met de originele foto’s, maar hij drukt ze wel weer af als Cibachromes. De vraag wat fotografie in de 21ste eeuw is en kan zijn hoeft geen eenduidig antwoord te krijgen, maar ze had hier scherper aan de orde kunnen komen.
Het is opvallend dat in de catalogus van Photography Extended Willem Sandbergs beroemde uitspraak uit 1959 over fotografie wordt aangehaald: ‘Natuurlijk kan een foto kunst zijn, mits zij […] door een kunstenaar gemaakt is.’ Diezelfde, ogenschijnlijk eenvoudige uitspraak stond centraal in het debat [1] rond Off the Record in 2009, een groepstentoonstelling van het Stedelijk Museum die samengesteld werd door gastcurator Hans Aarsman, en die handelde over fotografie zonder direct artistiek doel. Fotografie zonder voorbedachten rade.
1 De discussie rond Off the Record is te lezen op de website van PhotoQ: http://www.photoq.nl/articles/discussie/zonder-direct-artistiek-doel/2009/05/18/banaal-banaler-banaalst/
• Photography Extended, tot 27 oktober in Museum Het Valkhof, Kelfkensbos 59, 6511 TB Nijmegen (024/360.88.05; www.museumhetvalkhof.nl).
