Rirkrit Tiravanija. A Lot of People
Bij zijn doorbraak begin jaren negentig stond Rirkrit Tiravanija (1961) bekend als de ‘cook of the art world’. Voor untitled (pad thai) (1990) maakte hij het nationale Thaise gerecht klaar in een New-Yorkse kunstgalerie. Het publiek mocht mee eten en achteraf werden de sporen tentoongesteld van de ‘situatie’, zoals de kunstenaar het werk omschreef. Hij maakte ook reizen, alleen of in groep, die eindigden in prestigieuze musea als Reina Sofia in Madrid en het Philadelphia Museum of Art. Toeschouwers konden zich een indruk vormen van die reizen op basis van installaties met afgeleefde spullen en snel gemonteerde documentaire video’s.
In het spraakmakende boekje Esthétique relationnelle (1998) groepeert Nicolas Bourriaud de praktijken van Tiravanija en collega’s als Dominique Gonzalez-Foerster, Pierre Huyghe, Philippe Parreno en Carsten Höller onder de noemer ‘relationele kunst’. Volgens Bourriaud maakt deze groep van kunstenaars geen objecten waarover individuele toeschouwers afstandelijk contempleren, of althans niet in de eerste plaats. Een relationeel kunstwerk is voornamelijk opgebouwd uit menselijke relaties, en kan die relaties ook voortbrengen. De klemtoon ligt op het collectieve, participatieve proces; de kunstenaar treedt op als facilitator of katalysator.
De materiaalomschrijving bij pad thai – ‘ingredients for pad thai, utensils, electric woks, and a lot of people’ – inspireerde de curatoren van LUMA in Arles en MoMA PS1 in New York tot de titel van een overzichtstentoonstelling van Tiravanija’s oeuvre. Het is opmerkelijk dat Bourriauds term geen enkele keer wordt vermeld, hoewel de perceptie van Tiravanija’s werk er toch sterk door is gekleurd. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw liepen de relationele kunst en het discours errond dan ook ernstige reputatieschade op. Claire Bishops artikel ‘The Social Turn. Collaboration and its Discontents’ uit 2006 en Jacques Rancières essayboek Le Spectateur émancipé uit 2008 ondergroeven vakkundig de hoogdravende morele en politieke aannames die met participatie in verband werden gebracht: dat het proces een anticommerciële geste is; dat publieksparticipatie ‘politieker’ is dan ‘passief’ toekijken; dat een kunstenaar-facilitator die afstand doet van auteurschap moreel én artistiek superieur is.
A Lot of People strekt zich in Arles uit over de twee verdiepingen van een grote loods in een park. Het is slechts een van de gebouwen die deel uitmaken van de hedendaagse kunstarchipel LUMA, genoemd naar Lucas en Marina, de kinderen van de Zwitserse miljardair, mecenas en kunstverzamelaar Maja Hoffmann. Het oeuvreoverzicht begint omgekeerd chronologisch, met een recent werk. Voor untitled (the shop) (2023) bouwde Tiravanija gedetailleerd een bomvolle parapluwinkel na, tot de bergruimte toe. Een radio speelt passages uit de sciencefictionroman The Three-Body Problem (2008) van de Chinese schrijver Liu Cixin, waarin een magische paraplu het hoofdpersonage beschermt tegen kwade krachten. the shop verwijst naar de Umbrella Movement, die zich in 2014 in Hongkong verzette tegen de groeiende autoritaire invloed van het Chinese regime. Het illusoire karakter van de readymade is zo overtuigend dat wanneer in een hoek van de winkel plots een automatische schuifdeur opengaat, het esthetische contrast met de volgende tentoonstellingsruimte overkomt als een kleine schok.
Drie oudere werken vormen samen een nieuwe installatie, waarvan de kleurloze soberheid de steriliteit van de white cube versterkt. Aan de muren hangen grote spiegels (een reeks uit 2013) met citaten ontleend aan Debord (‘Ne travaillez jamais’) en Fassbinder (‘Angst essen Seele auf’), naast chromen replica’s van mannentoiletten (een werk uit 2015) uit de legendarische punkclub CBGB – een echo van Duchamps beroemde toilet. Op een donkergrijs vloertapijt schrijft een monotoon zoemende robotstofzuiger steeds opnieuw, in Chinese karakters, de woorden ‘dark forest’ (‘donker woud’) neer. Dit laatste werk, untitled (dark forest), uit 2022 refereert aan een ander boek van Liu Cixin, Dark Forest (2008), waarin intelligent buitenaards leven de mensheid bedreigt. Als onheilspellend geheel roept de tentoonstellingsruimte gedachten op over de robotisering van arbeid, Chinese industriële hyperproductiviteit, catastrofale toekomstbeelden en nihilistische tegenculturen. Het is veruit de meest indrukwekkende zaal, maar tegen de achtergrond van een zich razendsnel ontwikkelende artificiële intelligentie voelt het werk ook al wat ouderwets aan.
Op curatorieel vlak zijn de eerste zalen veelbelovend, maar de scherpe contrasten tussen werken of intrigerende combinaties komen niet meer terug. Bovendien strandt de omgekeerd chronologische opbouw vroegtijdig: na de installaties uit de ‘relationele’ doorbraakperiode springt A Lot of People onnavolgbaar terug richting het heden, met kitscherig werk zoals untitled (Smiles Without Freedom) (2018) – schilderijen op krantenpapier à la Philip Guston – of untitled (where do you fit into all of this) (2016) – bonsaiboompjes en 3D-geprinte replica’s in chromen kijkkasten.
Tiravanija verwijst vaak naar allerhande protestbewegingen en ontsnapt niet aan de val waar veel kunstenaars in trappen door zich als kunstenaar met activisme bezig te houden. Door politiek protest te objectiveren, te decontextualiseren en te esthetiseren, vallen ze doorgaans tussen kant en wal. Voor untitled (up against the wall motherfuckers) (2023) vroeg Tiravanija lokale creatievelingen in Arles om foto’s van betogingen tegen Amerikaanse boekverbanningen na te tekenen op de museummuren; untitled (bangkok boogie woogie, no. 2) (2015) is een installatie en een video waarin bronzen autobanden brandend heen en weer rollen door een galerieruimte – een ode aan de Thaise antiregeringsprotesten van 2010. Het blijft onduidelijk welk appel van zulke kunstwerken uitgaat, en als activistische daad zijn ze al helemaal impotent.
A Lot of People toont hoe participatie decennialang belangrijk bleef voor Tiravanija, ook nadat de ‘relationele golf’ was gaan liggen. Wie dat wil, kan pingpongen op untitled (mañana es la cuestión) (2021), een pingpongtafel waarop de zin uit de titel van het werk staat afgedrukt. Het vroege untitled (café deutschland) (1993) wordt in Arles geheractiveerd: het ‘café’ is opgetrokken uit muurtjes van kunstboeken, een tafel en vier uitklapstoelen, plus een medewerker van het museum die Turkse koffie serveert. Het xenofobe geweld tegen Duitse Turken waar Tiravanija begin jaren negentig op reageerde, blijft actueel, maar als participatieve ervaring is deze ‘situatie’ ondermaats. Waarschijnlijk voelde het dertig jaar geleden ook al houterig aan, als gemeenschapje spelen in de white cube. Toen hing er nog een aura van controverse en avant-gardistische radicaliteit. Vandaag is de vraag ‘is dit kunst?’ sleets geworden.
In een zaaltekst duiden de curatoren de hedendaagse relevantie van dit oeuvre als volgt: ‘Tiravanija komt met voorstellen met een open einde om ‘een ander begrip van cultuur’ te genereren, een idee dat minder afhankelijk is van westerse opvattingen over esthetiek en authenticiteit.’ In een kunstwereld post-Enwezor klinkt dat goed, ware het niet dat Tiravanija, die als zoon van een Thaise diplomaat schoolliep in Canada en de VS, doorlopend en expliciet naar Warhol, Beuys, Guston, Broodthaers, Brancusi, Judd, Richter en bovenal Duchamp verwijst. Misschien ontsnapt alleen The Land aan de zuigkracht van het Westen? Die organisatie in Chiang Mai in Thailand, die Tiravanija mee oprichtte en die kunst met sociaal engagement en experimentele landbouw combineert, had niet misstaan op de dekoloniale documenta 15. Afgezien van untitled (curry for the forgotten) (2014-2016), een video-installatie die een ritueel in The Land documenteert, laat A Lot of People de organisatie onvermeld, en ook de website van de organisatie lijkt niet meer actief.
• Rirkrit Tiravanija. A Lot of People, van 1 juni tot 3 november, LUMA Arles, Parc des Ateliers, 35 avenue Victor Hugo.
