Robert Smithson : Spiral Jetty
Spiral Jetty is ongetwijfeld het meest bekende werk van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson (1938-1973). Zelf stelde Smithson ooit in een interview met Kenneth Baker uit 1971 dat het werk zijn principe van desite-nonsite het best tot uitdrukking brengt. Spiral Jetty bestaat immers niet enkel uit de grootschalige spiraal in het Great Salt Lake in Utah, maar tevens uit een film en een essay. Het eigenlijke ‘werk’ heeft dus geen centrum, maar bevindt zich ergens tussen de sculpturale, discursieve en filmische componenten in. Vandaag stellen we echter vast dat het mythische beeld van de uitgestrekte spiraal in het glinsterende meer de historische en kritische receptie van het werk domineert. Sinds de welbekende fotoreeks van Gianfranco Gorgoni uit 1970 is deJetty uitgegroeid tot het icoon van de land art. Het feit dat het werk na korte tijd onder de waterspiegel verdween, heeft de kracht en impact van het fotografische beeld ontegensprekelijk beïnvloed.
Wanneer Spiral Jetty in 2002 terug aan de oppervlakte komt, grijpt de Dia Art Foundation, de stichting die de sculptuur beheert, deze gelegenheid aan om het heroïsche ‘beeld’ van de Spiral Jetty bij te stellen. Onder leiding van redacteurs Lynne Cooke en Karen Kelly belicht een groep critici en theoretici enkele uiteenlopende en soms niet evidente aspecten van het werk.
Het boek Robert Smithson: Spiral Jetty. True Fictions, False Realities bestaat uit drie delen. Het eerste deel vangt aan met Smithsons essay Spiral Jetty, gevolgd door een veertig pagina’s lang dag- en fotoboek van het earthworktussen 1970 en 2005. De welbekende foto’s van Gianfranco Gorgoni worden daarbij vergezeld door meer recente foto’s van Mark Ruwedel (1993-2005), en archieffoto’s van Smithson zelf, zijn vrouw Nancy Holt en tal van anderen. Terwijl de spiraal verschijnt in al haar diversiteit aan perspectieven en belichtingen, wordt zowel het efemere als het duurzame karakter ervan benadrukt. Het tweede en centrale deel bevat nieuwe interpretaties van het werk, geschreven door critici en academici met verschillende achtergronden, overeenkomstig de drie media die Smithson gebruikte voor het werk: earthwork, essay en film. Kunsthistorica Ann Reynolds reflecteert over haar eerste bezoek aan de sculptuur in Rozel Point enkele maanden na de publicatie van haar boek over Smithson in 2003. Reynolds, die in haar boek Smithsons artistieke praktijk leest vanuit zijn archief en bibliotheek, gaat in op de spanning die het bezoek kenmerkte. Ze koesterde immers hoge verwachtingen door de talloze mythische beschrijvingen en beelden van de sculptuur. De uiteindelijke visuele en fysieke ervaring laten haar echter verweesd achter. Filmtheoreticus George Baker en letterkundige Lytle Shaw gaan in hun respectievelijke teksten een stap verder en belichten de dialectiek die Smithson opzette tussen perifere plekken en museumruimte, tussensite en nonsite. Zowel Baker als Shaw ‘lezen’ de tekst en de film als een nonsite, als een cruciale schakel in de ontwrichtende plaatsbepaling die Smithsons werken steeds kenmerken. Zowel het essay als de film hanteren een accumulatie van verschillende genres en opeenvolgende cuts die onze verwachting van een coherente stem of beeld frustreren. De media verschijnen niet langer als transparant, maar worden ingezet om het afgelegen en onbereikbare karakter van de site te vertalen. De ‘werkelijke’ plek, of de spiraal in Rozel Point, krijgen we nooit ‘volledig’ te zien. Binnen de wisselwerking tussen site en nonsite is er geen plaats voor een nostalgische ervaring van een utopia met eindeloze vista’s. Integendeel, de verleiding om enkel sightseer te zijn, wordt kortgesloten door de onmogelijkheid weg te zinken in het kunstwerk. Men wordt aangepord zich te gedragen als een ‘site-seer’ en zich te laten meeslepen door transformerende visies over ‘binnen’ en ‘buiten’.
In het derde en laatste deel krijgt de discussie rond Spiral Jetty een prettige noot. Na een ongepubliceerd interview van kunstcriticus Kenneth Baker met Smithson, en een intrigerend essay van de verantwoordelijke aannemer Bob Phillips, belicht de plantenkundige Catherine Phillips een mysterieuze jettyplant die uitzonderlijke spiraalvormige embryo’s bevat.
De gevoeligheid van Smithsons essay en beeldmateriaal, de diepgang van de kritische reflecties en de speelsheid van het derde deel maken van het boek een verdienstelijke poging om Spiral Jetty te ontdoen van het historiserende en mythologiserende juk én het een genuanceerde plaats te geven binnen het veelzijdige oeuvre van Smithson. Maar al bij al valt het centrale deel, dat uiteindelijk deze doelstelling het meest moet ondersteunen, wat teleurstellend uit. De auteurs doen zoveel moeite om te wijzen op het nonsite karakter van de film en tekst, dat ze Smithsons bredere ambities uit het oog verliezen. Ze verdwalen in een vaak uiterst technisch relaas en reppen nauwelijks over Smithsons voornemen om traditionele opvattingen over tijd en ruimte te ontwrichten. Smithsons theorieën over entropie en de-differentiatie komen jammer genoeg niet aan bod. Dat belet niet dat het boek via de uitvoerige documentatie en de drieledige aanpak van het centrale deel – drie media, drie auteurs – na dertig jaar inkapseling in het kunstdiscours, een verfrissend beeld van de Spiral Jetty ophangt. Het slaagt erin de monumentale status van het werk te ontwrichten, zodat het opnieuw meegesleurd kan worden in de spiraal van Smithsons complexe en ambigue oeuvre.
• Lynne Cooke & Karen Kelly (red.), Robert Smithson: Spiral Jetty. True Fictions, False Realities, met essays van George Baker, Lynne Cooke, Bob Phillips, Catherine Phillips, Ann Reynolds, Lytle Shaw, Robert Smithson, Diana Thater en een interview van Kenneth Baker, werd in 2005 uitgegeven bij de University of California Press (Berkeley University Presses of California, Columbia, & Princeton, Ltd.; 1 Oldlands Way, Bognor Regis, West Sussex PO22 9SA, United Kingdom, 01243-84329; www.ucpress.edu) in samenwerking met de Dia Art Foundation, New York. ISBN 0-520-24554-7.
