Rudolf Steiner: Alchemie van het alledaagse
De tentoonstelling in de Rotterdamse Kunsthal over Rudolf Steiner (1861-1925), de grondlegger van de antroposofische beweging, heeft al een lange weg afgelegd. Ze is ontwikkeld door het Vitra Museum (Weil am Rhein, Duitsland), maar was voor het eerst te zien in het Kunstmuseum Wolfsburg (2010), en vervolgens in het Kunstmuseum Stuttgart (2011) en het MAK in Wenen (2011). Pas in het najaar 2011 belandde ze in Weil am Rhein. Nadien reisde deze tentoonstelling nog naar het Museo di Arte Moderna e Contemporanea di Trento e Rovereto in Italië (MART) (2013). De oorspronkelijke tentoonstelling bestaat uit twee delen, Die Alchemie des Alltags en Rudolf Steiner und die Kunst der Gegenwart, en werd – in de versie van Wolfsburg – al besproken door Faby Bierhoff (De Witte Raaf nr. 146, juli-augustus 2010). In de Kunsthal is enkel het eerste deel te zien.
De Kunsthal geeft op de website aan ‘een overzicht van het veelomvattende oeuvre van Rudolf Steiner’ te willen presenteren. Niet alleen was Steiner bijzonder productief als schrijver en spreker — wat op effectieve wijze wordt geïllustreerd door middel van een grote boekenwand met de ruim driehonderd banden verzameld werk — zijn gedachtegoed strekte zich ook uit over diverse terreinen. Zo ontwikkelde hij een alomvattende visie op de kunsten. Deze onderscheidde zich onder meer door een kleurentheorie in de traditie van Goethe, waarbij kleuren aan emoties werden gekoppeld, en een specifieke voorkeur voor organische vormen, terug te voeren op de Wiener Secession en de art nouveau, stijlen die Steiner zeer aanspraken. Daarbij was deze visie ook alomvattend wat de kunstdisciplines betrof; Steiner behandelde onder andere de architectuur, de sculptuur, de (muur)schilderkunst, het meubel- en interieurontwerp. Steiners gedachtegoed betrof voorts de pedagogiek (hij ontwikkelde de Waldorfmethode, in Nederland gevolgd door de Vrijescholen), de bewegingstherapie en de dans – zelf had hij het over euritmie – andere vormen van therapie, de mentale en spirituele gezondheid, voedingsleer, gezondheidsleer en alternatieve geneeskunde, biodynamische landbouw en sociale ordening. In een overzichtelijke opstelling komen, na de onvermijdelijke biografische schets, al deze onderwerpen aan bod. De grote hoeveelheid divers materiaal werd in slechts twee zalen ondergebracht, en mede daardoor is de informatie per onderdeel nogal kort en bondig.
De kunsten krijgen de meeste ruimte. Ze worden aan de hand van de verschillende ‘hoofdkantoren’ van de antroposofische beweging besproken, te weten de Johannesbau (München), het eerste en het tweede Goetheanum (beide in Dornach, Zwitserland) en de bijhorende woonhuizen. Tekeningen en schaalmodellen van de architectuur, ontwerpen voor de interieurdecoratie en enkele meubelstukken illustreren de kunstzinnige vorm waartoe Steiners visie leidde. Verscheidene stoelen, maar ook tafels, kasten, een bed en een bureau geven een aardig beeld van Steiners meubeldesign op het snijvlak van expressionistisch meubeldesign en art deco, en gekenmerkt door de vaak als typisch antroposofisch voorgestelde voorkeur voor organische vormen.
Meermaals wordt gewezen op de invloed die Steiner zou hebben uitgeoefend op de ontwikkeling van kunstdisciplines in het algemeen en op specifieke kunstenaars en hun werken in het bijzonder. Er is werk te zien van tijdgenoten Wassily Kandinsky en Hilma af Klint, maar ook van Joseph Beuys en van de hedendaagse Deens-IJslandse kunstenaar Olafur Eliasson. Dit onderdeel van de tentoonstelling is zeer zwak, en hier wreekt zich ontegenzeggelijk het ontbreken van Steiner und die Kunst der Gegenwart. De twee werken van Kandinsky en zijn notitieboekje met aantekeningen over Steiner die zijn tentoongesteld, volstaan niet om inzicht te bieden in de invloed van de antroposoof op de artistieke visie van deze kunstenaar, temeer omdat duiding en context ontbreken. Andere kunstenaars worden nog zuiniger behandeld. Nergens wordt écht duidelijk waarom Steiner zoveel invloed op de moderne en hedendaagse kunst zou hebben gehad, en hoe die invloed werd uitgeoefend – door geschreven bronnen of anderszins – of via welke sociale milieus dat gebeurde.
Ook de presentatie over de invloed van Steiner op zijn tijdgenoten ontbeert diepte. De ideeën die aan de grondslag liggen van de Johannesbau en de Goetheana, en tot op zekere hoogte van zijn meubel- en interieurontwerpen, zijn redelijk helder geschetst. De impact ervan op de moderne Europese architectuur blijft echter vaag. Architecten, beeldhouwers en meubelontwerpers lieten zich in de twintigste eeuw wel vaker inspireren door organische vormen. Dat wordt trouwens wél aangehaald en daarmee wordt meteen de aanname ondermijnd dat Steiners vormentaal en antroposofische esthetiek buiten de antroposofische gemeenschap invloed zou hebben gehad. Deze is dan ook minder verstrekkend dan men wil doen geloven; eerder sloot de antroposofische voorkeur voor organische vormen aan bij een bredere Europese interesse daarin.
Bovendien is het jammer dat kritische kanttekeningen over het gedachtegoed van Steiner geheel ontbreken. Zijn ideeën aangaande vrouwen en rassenleer verdragen best enige verklaring, evenals zijn visie op de integratie van religieuze uitgangspunten in zijn Waldorfpedagogiek.
Veel verder dan een informatief en aardig ‘overzicht’ van ‘steineriana’ reikt de tentoonstelling bijgevolg niet. De aanwezigheid van antroposofische cosmeticamerken als Weleda en dr. Hauschka en van antroposofische stichtingen onder de sponsors hoeft in principe niet problematisch te zijn. Het is gezien het huidige beklemmende financiële klimaat voor kunstinstellingen mogelijk eerder toe te juichen. De oppervlakkigheid, het gebrek aan een kritische houding en het zeer tastbare gemis van Kunst der Gegenwart zorgen er echter voor dat Rudolf Steiner: Alchemie van het alledaagse bovenal een antroposofische infomercial is.
• Rudolf Steiner: Alchemie van het alledaagse, tot 11 januari 2015 in de Kunsthal Rotterdam, Museumpark, Westzeedijk 341, 3015 AA Rotterdam (010/440.03.01; www.kunsthal.nl).
