Sam Dillemans. Landscapes
Neob’’iatnye: dit Russische woord voor ‘grenzeloos’ omschrijft het best de expo van de Belgische schilder Sam Dillemans (1965) in zijn tentoonstellingsruimte in Borgerhout. Met Neob’’iatnye specifieerde de Russische filosoof Nikolai Berdjajev aan het begin van de twintigste eeuw de invloed van het landschap van zijn moederland op het geestesleven: eindeloze toendra’s scheppen mateloze zielen. Van Dillemans kun je zeggen dat hij ook zo’n Slavische ziel bezit. De lectuur van Dostojevski op zijn veertiende was, zo zegt hij zelf, een kantelpunt in zijn leven. Vierenvijftig jaar later bevatten sommige schilderijen uit Landscapes inderdaad een existentiële geladenheid, die vele klassieke romans uit de Russische literatuur eveneens kenmerkt. In Passchendaele, een werk dat Dillemans voor zijn eerdere expositie Goodbye to All That (2018) maakte, weerspiegelen de kleurcontrasten tussen gifgroen, donkerrood en hagelwit de psychologische chaos van de oorlogsrazernij. Ook het kleine werkje Dronken boer onderweg (2022) kan, met zijn aarddonkere kleuren en gladde vriesoppervlak, perfect een kortverhaal van Toergenjev verbeelden. Toch toont de Slavische ziel van Dillemans zich vooral in het feit dat hij dergelijke motieven overschrijdt en mateloos exploreert, vanuit een liefde voor de banaliteit van het leven. Net zoals Vincent van Gogh, die hij als zijn leermeester beschouwt, heeft hij lak aan het afbeelden van grootse verhalen. In de documentaire De waanzin van het detail, uitgezonden op Canvas in 2007, had Dillemans het zelfs over Van Goghs ‘absolute gebrek aan de noodzaak tot een thema om te tonen waar het leven over gaat’. Vlak na de entree van Landscapes hangen een aantal doeken, onder de noemer ‘Hommage aan Vincent’, die hij op jonge leeftijd al heeft geschilderd. Ook hier zijn de thema’s beperkt tot eenvoudige landschapstaferelen, al doen de grove verftoetsen de bomen zodanig opzwellen en onduleren dat de schilderijen een dynamisch en opzwepend karakter krijgen. De jonge Dillemans had het al meteen begrepen: wie de vorm doorgrondt, kan de boodschap ontberen.
De meer dan tweehonderd tentoongestelde doeken, die meer dan veertig jaar overspannen, vertonen een enorme en haast grenzeloze stijlvariatie. De titel Landscapes is dus eerder een parapluterm dan een verwijzing naar een eigenschap van alle gepresenteerde werken. Wie Dillemans enkel kent van zijn donkere boksers- of schrijversportretten zal bijwijlen schrikken van de kleurenrijkdom. Om dat scala aan esthetische registers goed te laten doordringen, loont het om post te vatten voor de wand met maar liefst 31 schilderijen achter glas: van een ijl getekende en in het wit vervagende brug, schatplichtig aan het oeuvre van William Turner, tot landschappen met felle kleurvlakken en dikke lijnen à la Henri Matisse. Elk werk lijkt een aparte stijloefening. Maar in zijn experimenteerdrift ontsnapt Dillemans toch aan het gevaar ten prooi te vallen aan dweperijen met voorgangers, of aan blinde imitatiezucht. Er is altijd iets dat wringt. Elke kwast hanteert hij als weerborstel. Ieder werk bevat een element dat zich niet laat vangen in een sluitend betekenisgeheel. Soms blijft dat heel eenvoudig, zoals een paarse streep die dwars over een realistisch geschilderd plattelandswegje loopt. In zijn naamloze versie van Le Déjeuner sur l’herbe (2010) laat Dillemans de naakte lijven van de figuren op de voorgrond ingrijpender in elkaar overvloeien, zodat hij telkens weer de afstand tussen doek en toeschouwer weet te bewaren. Het bemoeilijkt een onmiddellijke emotionele bevrediging, en het garandeert de geestelijke inspanning die het predicaat kitsch weet af te houden. Dillemans gaat de intellectuele opgave om steeds een nieuwe vormentaal aan te boren niet uit de weg. Niet alleen wat stijl betreft, maar ook op het vlak van materialen is alles bruikbaar. In de uitsparingen tussen de verflagen duikt een prijsetiket op, of een krantenkop over Joegoslavië. Mon Tapis (2023) op de bovenverdieping spant in dat opzicht ongetwijfeld de kroon: een afgedankt en verticaal opgehangen tapijt dient als drager voor een collage van repen papier uit tijdschriften om bomen op een korenveld te tonen. Het zijn vlagen van speels vernuft die maken dat de talrijke werken van Landscapes nooit te zwaar vallen. In de grafiekzaal op de benedenverdieping hangen een tiental collages: tekeningen van dieren op modebladen. Uit de benen van een ondersteboven gedraaide mannequin verschijnt een bok. Het gaat om humoristische tableaus die niet te verwarren zijn met vrijblijvende kwinkslagen. De humoristische uitwerking is slechts het gevolg van de drang om met een beperkte set aan picturale elementen – koeien, weides, gras, boerderijen, lucht – zo veel mogelijk plastische combinaties tot stand te brengen.
Ondanks die verscheidenheid blijft de dikke verftoets Dillemans’ handelskenmerk. Het meest frappant is dat merkbaar in Palletschilderij (2020). Van ver zie je een boom of een zonnebloem. Pas naderbij bespeur je de kleine kraterinslagen en het ruwe reliëf. Dillemans moet daadwerkelijk op het doek hebben zitten hakken en kappen. Dat spel van aantrekken en afstoten kenmerkt ook andere doeken. Tegenover de 31 schilderijen hangt een naamloos werk van een groene weide, licht naar boven hellend. Links achteraan ligt een landhuis en de hemel is zwaar betrokken. Opnieuw een banaal thema, en toch gaat er een onheilszwangere sfeer van uit. Het ligt niet enkel aan de aanwezigheid van de donderwolken. Van dichtbij merk je dat de klodders verf vingerdik zijn. Soms krullen ze zelfs over het kader. Dillemans injecteert een expressieve dynamiek en een perspectief in het landschap, enkel door met het materiële aspect van de verf te jongleren. Bij andere landschapstableaus evoceert hij dan weer de nerven van het bladerdek door in de groene verfklodders fijne lijntjes te trekken.
Landscapes is een overdadige overzichtstentoonstelling van een kunstenaar die al decennialang scherper doet kijken. Door de uiteenlopende stijlregisters is het bij momenten een overrompelende kijkervaring. Afmattend wordt het echter zelden, omdat de inzichten van Dillemans pertinent blijven. Hij toont dat de mogelijkheden van de kunst en van het leven zich slechts ontvouwen dankzij vorm.
• Sam Dillemans, Landscapes, tot 24 maart, Tentoonstellingsruimte Sam Dillemans, Eggestraat 2, Antwerpen.
