Same Same but Different. BC architects & studies & materials

Onder voormalig directeur Jan Boelen bouwde Z33 in Hasselt een solide reputatie op met thematische tentoonstellingen die actuele maatschappelijke thema’s belichtten aan de hand van zowel kunst, design als architectuur. Het resulteerde in baanbrekende tentoonstellingen als OpenStructures (2009, gecureerd door Thomas Lommée), over opensourcetechnologie, waarbij het niet zozeer ging over concrete toepasbaarheid, als wel over de democratische basisgedachte. De grenzen tussen disciplines als design, architectuur, kunst en activisme leken opgeheven, en in die zin liep Z33 vooruit op ontwikkelingen die inmiddels gemeengoed zijn geworden.

BC architects nam destijds deel aan OpenStructures. Het collectief begon in 2008 als Brussels Cooperation, een platform voor de kunsten, en ontwikkelde zich sindsdien tot een platform voor circulair bouwen met lokale producten en energiezuinige technieken. Ervaring deden ze niet op in België, maar in Congo en Marokko. Daar leerden ze dat ontwerpen ­in precaire omstandigheden noodzakelijkerwijs een gemeenschapsproces is. Via de beeldende kunsten, zoals de tentoonstelling in Hasselt of, tien jaar later, de Biënnale van Venetië in 2018, kwam het (studie)bureau ook in België in beeld. Aanvankelijk leidde dat slechts tot bescheiden projecten, maar het collectief kreeg ook steeds meer de vraag om een adviserende rol op te nemen. BC maakte naam met het introduceren van ‘nieuwe’ bouwtechnieken, zoals bouwen met gestampte aarde, ­wat niet vanzelfsprekend is in een land dat zweert bij gebakken aarde, en dus bij baksteen. Daardoor werd het noodzakelijk om een eigen materialenbedrijf uit te bouwen. De basisstoffen voor natuurlijke ‘circulaire’ materialen als leempleister of vloerbekledingen in gestampte aarde – te weten zand, kalk, water en toeslagstoffen als vezels – zijn weliswaar ruim voorhanden, alleen al door de enorme uitgravingen voor ondergrondse garages in de hoofdstad, maar worden nauwelijks commercieel uitgebaat.

Het gevolg is dat BC ondertussen drie onderdelen kent: BC architects, die ook als aannemer optreden, het consultancybedrijf BC studies én BC materials, een producent van natuurlijke, lokale bouwmaterialen. Die ontwikkeling gaat overigens nog verder: met de steun van LUMA Arles, opgericht door Roche-erfgename Maja Hoffmann, waarvoor de genoemde Jan Boelen als adviseur optreedt, werken ze aan de ontwikkeling van pleisters en beitsen op basis van algen, zonnebloem- en rijsthalmen en zout, die in de Camargue ruim voorhanden zijn.

Same Same but Different is een bescheiden tentoonstelling over de pogingen van BC om een alternatief te bieden voor de energieslurpende, vervuilende bouwindustrie die de ‘globale ongelijkheid in stand houdt’. Ze willen het bouwproces als ‘actie en discours’ van een gemeenschap laten zien, en als een ‘uitdrukking’ van ‘waarden en ideeën die een vermogen tot verandering in zich dragen’. Het bizarre van de tentoonstelling is echter dat een belangrijke casus bestaat uit een privéwoning aan een rivieroever in de Ardennen. De uiterst gedetailleerde maquette is adembenemend en het project scoort hoog op alle duurzaamheidsindexen, maar het is wel, ja, een privéwoning. In deze zaal zijn de vloer en de wanden ook behandeld met de producten van BC materials, waardoor niet alleen de grens tussen architectuur en kunst, maar ook die tussen tentoonstelling en commerciële presentatie flinterdun wordt.

Een andere zaal is gewijd aan het advies dat BC gaf voor de herontwikkeling van negentiende-eeuwse kazernes in Elsene tot ‘voedingshal’, onderzoekscentra, belevingsruimtes, residenties en ontmoetingsplekken. Bij die renovatie zet BC, samen met EVR en Callebaut Architecten, in op het hergebruik van materialen uit de te slopen gebouwen op en rond de site. Daarmee treden ze in het spoor van Rotor, een collectief dat al langer zo’n hergebruik van complete bouwonderdelen bepleit. Ook de nieuw toegevoegde materialen zijn bij BC ‘biologisch’ van oorsprong. Maar de vraag die rijst is voor welke ‘gemeenschap’ dit alles gebeurt. Wie zal dit exploiteren, en tot welk publiek zal deze voedingshal zich richten? Aan voedingsmarkten is er geen gebrek in Brussel, en aan onderzoekscentra en ontmoetingsplekken evenmin.

Een derde deel van de presentatie, in samenwerking met LUMA Arles en het Britse architectuurcollectief Assemble, toont de mogelijkheid om bouwmaterialen te fabriceren op basis van landbouwresten en algen. Daar zit een reëel potentieel om werkelijk nieuwe bouwmethodes en technieken te ontwikkelen. In een laatste deel, ‘Building Beyond Borders’ (‘BBB’) krijg je ten slotte een beeld van de ontwikkelingen in het afgelopen decennium met betrekking tot ‘verantwoorde manieren van bouwen binnen een context van schaarse grondstoffen’. Alweer luidt de vraag dan: schaarste voor wie, en waarom? Dat het onderzoek resulteerde in Parckfarm, een ‘gezellige ontmoetingsplek in Molenbeek’, zegt niets over de beoogde gezelligheid, omdat het begrip zelf niet bevraagd wordt.

Same Same but Different laat je zo achter met het onaangename gevoel dat goede bedoelingen weinig helpen zolang we vrolijk smartphonend langs elkaars etalages van goede intenties lopen. Tegelijkertijd loopt in Z33 ook Charging Myths. On-Trade-Off, een tentoonstelling die me werkelijk van mijn stuk bracht. Ze vertelt op zich niets nieuws. Energie dreef en drijft nog steeds de industrieën aan die ons ongehoorde welvaart brachten, ten koste van allerlei ‘onderontwikkelde’ landen met veel grondstoffen, zoals Congo. Daar blijkt nu ook veel lithium in de bodem te zitten, een metaal dat essentieel is voor de productie van batterijen in bijvoorbeeld smartphones en auto’s. Cruciaal dus voor de huidige ‘Energiewende’. Charging Myths documenteert en becommentarieert wat dat voor de bevolking ter plaatse betekent, bijvoorbeeld met de fotoreeksen en video’s van Georges Senga over voormalige en nieuwe ontginningslocaties, en Pamela Tulizo’s schokkende portretten van creuseuses die ten koste van hun gezondheid mineralen uitgraven. Nog hartverscheurender is de stopmotionfilm Machini van Tétshim en Frank Mukunday: mensen worden hier voorgesteld als assemblages van keitjes die door de giftige uitwasemingen van de ontginning vervallen tot puin. Dat is minder gezellig en ‘hoopvol’ dan een circulaire voedingshal.

• Same Same but Different. BC architects & studies & materials, tot 7 augustus, Z33, Bonnefantenstraat 1, Hasselt.