The Death of Melanie Bonajo. How to unmodernize yourself and become an elf in 12 steps

De eerste museale overzichtstentoonstelling van Melanie Bonajo is te betreden via een lange gang. Arabesken doorbreken de rechte randen van een oranjerode loper. Op de muur waaiert de ondertitel van de tentoonstelling omhoog uit een cartooneske tekening van een zwart gat in de grond. Suggereert deze aanloop dat de tentoonstelling buiten de gebaande paden en down the rabbit hole voert? Zit er misschien een gat in de werkelijkheid van waaruit de kunstenaar ons een handreiking biedt? De aansporing tot elf-wording wijst in elk geval vooruit naar fictie en magie. Maar niet exclusief: de fictie en de magie staan, aldus de ondertitel How to unmodernize yourself and become an elf in 12 steps, in directe verhouding tot een ‘moderniteit’ die wij hier gaan leren verlaten. De curator sust geruststellend in zijn muurtekst dat de ‘dood’ van Melanie Bonajo in dienst staat van een wedergeboorte. Als elf, of als iets anders.

Na deze gang volgt een licht verwarrende tweede prelude: een deur opent naar een zaal met eerder fotografisch werk van Bonajo uit de collectie van het museum. Dit werk maakt echter geen deel uit van de tentoonstelling. In de werkelijke, donkere, openingszaal wordt de verwarring er alleen maar groter op. Er staat een grote, lage tent, op het eerste gezicht zonder opening. Een labyrint van buitenproportioneel grote tentharingen verspert de doorgang. De enige weg voert door een aangrenzende zaal, waar nog enkele verdwaalde reuzententlijnen elkaar door de lege ruimte kruisen. Deze surreële omweg (ook de surrealisten versperden ooit de toegang tot kunstwerken door draden in de tentoonstellingsruimte te spannen) schept nog duidelijker dan de aanloop tot de tentoonstelling een vervreemdende sfeer. Eenmaal in de tent ondersteunt een vaag newageachtig changeant kleurpatroon het thema van de video Night Soil – Fake Paradise (2014): het gebruik van het illegale hallucinogene middel ayahuasca.

Fake Paradise is de eerste video-installatie in Bonajo’s Night Soil-trilogie. Visuele, compositorische en montage-technieken zijn gelijk voor de drie video-installaties; de inhoud is verschillend. Bonajo gaat uit van de documentaire vorm: we luisteren naar verhalen van vrouwen die buiten de kaders en normen van de moderne consumptiemaatschappij leven. De vrouwen vertellen hun verhaal als voice-over, terwijl de beelden gedeeltelijk dit verhaal laten zien, dan weer afdwalen en zo nieuwe lagen toevoegen. Lange close-ups van de zwijgende hoofdpersonages in hun omgeving worden hier doorheen gesneden. Elke film zit vol met grote hoeveelheden vaak prachtige beelden die op zichzelf kunnen staan.

Fake Paradise opent met een beeld van een jonge vrouw in een klein binnenzwembad. Terwijl een vrouwenstem met duidelijk Amerikaans accent vertelt hoe haar ervaringen met ayahuasca haar van een gedeeltelijke verlamming hielpen genezen, houdt de vrouw in het zwembad een foto omhoog van een tropisch zandstrand. In een andere scène zien we hoe een jonge vrouw een hallucinogeen ritueel ondergaat, en even later ligt weer een drietal vrouwen verkleed en geschminkt in het bos. Hoewel sommige beelden overduidelijk Bonajo’s fictieve ‘andere’ wereld ensceneren is de grens tussen fictie en documentaire verre van haarscherp.

Fantastische beelden (twee vrouwen in een roeiboot onder wier hoeden lange bladeren steken, hun gezicht bedekkend; een blauw beschilderde zeemeerman in een badkuip), doorkruisen ook de volgende delen van de trilogie, die gericht zijn op alternatieve benaderingen van seks en sekswerk (Economy of Love, 2015) en alternatieve landbouw en grondgebruik (Nocturnal Gardening, 2016). Net als voor het eerste deel van de trilogie werkte Bonajo voor de scenografie van de installaties samen met de Franse kunstenaars Clémence Seilles en Théo Demand. Dit leidde voor Economy of Love tot een zeer toepasselijk zit/ligmeubel van roze langharig nepbont, dat aangename associaties oproept met feministische soft sculptures uit de jaren zestig (denk aan Ferdi Jansens Wombtomb). De bevrijdende video volgt het verhaal van een lesbische tantra sekstherapeut met een grote interesse voor het vrouwelijk orgasme, die via haar werk haar eigen trauma’s rondom mannelijke seksualiteit leerde verwerken. De video eindigt met prachtige beelden van een sculptuur van beschilderde mensenlichamen op een dak ergens in New York. Nocturnal Gardening brengt wederom exclusief vrouwenstemmen vanuit de gedachte dat die nog niet vaak genoeg worden gehoord. In Nederland komt een vrouw aan het woord die haar job in de commerciële sector opgaf om een varkenknuffelboerderij op te richten; in Amerika vertelt een vrouw hoe zij met haar gezin leeft van wat ze vinden in het bos; een zwarte vrouw licht toe hoe ze met behulp van een moestuin de onderdrukte en door armoede en fastfood verzwakte zwarte gemeenschap sterker maakt; en een Native American bespreekt de prekoloniale en pre-industriële natuur- en samenlevingsrituelen van haar voorouders bij de Navajo-indianen, die zij wil herintroduceren.

Wie niet aan het woord komen in deze semidocumentaires zijn ‘wij’, de gealiëneerde moderne welvaartsburgers, patiënten, cliënten en leerlingen van de gefilmde vrouwen. Voor hen/ons is er ruimte in de volgende trilogie, waarvan twee delen als video-installatie worden getoond. Progress vs. Regress (2016) verkent opvattingen over technologie en voor-of achteruitgang. Ouderen spelen de hoofdrol, maar hier schiet de scenografie van Théo Demand tekort: de stoelen in de zaal zijn wel heel ostentatief vervangen door rolstoelen.

Progress vs Sunsets: Reformulating the Nature Documentary (2017) geeft het woord aan een andere bevolkingsgroep die weinig wordt gehoord: kinderen. Een uitgelezen publiek voor Bonajo’s elfenwereld. Aan hen worden vragen gesteld over dieren, via van het internet geplukt filmmateriaal. Van komische juxtaposities en een esthetiek die speelt met mediale interfaces schakelt de video over naar een fictieve posttechnologische wereld waarin de geschminkte en verklede kinderen in de natuur samenleven tussen de overblijfselen van een vergane consumptiemaatschappij.

Met een zachte toets toont Bonajo elegant en overtuigend waar de zwakke plekken liggen in de huidige westerse samenlevingsvormen. Ecofeminisme, seksuele bevrijding, verschuiving van het perspectief naar kinderen, ouderen, en niet-menselijke (reële en fictieve?) wezens vormen Bonajo’s alternatieve universum dat een uitgewoonde taal weer tot leven brengt. Hier is voor de verandering eens echt sprake van nieuwe benaderingen van de wereld.

• The Death of Melanie Bonajo. How to unmodernize yourself and become an elf in 12 steps tot 28 oktober te zien in Bonnefantenmuseum, 6201 BS Maastricht.