The infinite innerspace. James Turrell in Kunstmuseum Wolfsburg

Per groep worden de bezoekers van Kunstmuseum Wolfsburg de lichtinstallatie Bridget’s Bardo van James Turrell binnengeleid. Over een steile, witte brug loopt men achter elkaar naar beneden een wonderbaarlijk gekleurde wereld in. Eenmaal beneden bevindt men zich in een grote, met paarsroze licht gevulde ruimte, waarvan de afmetingen zich in eerste instantie goed laten schatten. Er heerst stilte. Langzamerhand begint het licht te veranderen. De ruimte gaat over in warme tonen, roze en oranje, naar een steeds feller rood. Een transformatie vindt plaats voor de ogen van de beschouwer: de afmetingen van de ruimte, die even voordien nog konden worden geschat, worden onduidelijk – beetje bij beetje wordt de bezoeker van het kunstwerk elke oriëntatie ontnomen. Hij heeft de ogen wijd open, maar het zicht lijkt hem te vergaan.

Wie zich in een lichtinstallatie van James Turrell (°1943) begeeft, krijgt al snel de ervaring tijdelijk met blindheid geslagen te zijn. Een vreemde paradox, aangezien wij enkel dankzij het licht kunnen zien. In Turrells installaties echter, beseft men dat het meest heldere licht het zicht net zo kan belemmeren als de diepste donkerte. In de ervaring die Turrell oproept met zijn installaties wordt deze ontoereikendheid van het zicht echter al snel getransformeerd tot een nieuwe capaciteit: de mogelijkheid om ‘te voelen met de ogen’. ‘To feel with the eyes’, zoals James Turrell het uitdrukt, betekent een omschakeling van het rationeel, denkende zien, naar een gevoelsmatig ‘aftasten’ van de ruimte door middel van de ogen. Doordat Turrell in eerste instantie de beschouwer van zijn werken het zicht ontneemt, wordt deze gedwongen om op een andere wijze te gaan ‘zien’. Van de perceptie van een vastomlijnde ruimte en de definieerbare kwaliteiten en kwantiteiten in die ruimte is geen sprake meer. De blik keert zich naar binnen en begint de ruimte waarin het lichaam zich bevindt te ‘voelen’. Het is deze grensmarkering van het redelijke zien naar het ziende voelen dat Turrell in het werk Bridget’s Bardo als nooit tevoren heeft weten te realiseren.

Bridget’s Bardo is Turrells grootste begaanbare lichtinstallatie ooit. Ze maakt onderdeel uit van de grote overzichtstentoonstelling van Turrells werk, The Wolfsburg Project, waarin Kunstmuseum Wolfsburg ook vele vroegere werken van de kunstenaar toont. Er is ook een gehele afdeling gewijd aan Turrells levenslange project Roden Crater, met een serie maquettes, bouwtekeningen en schetsen, alsook twee video’s waarin Turrell wordt geïnterviewd en hij een rondleiding geeft door de Roden Crater. Roden Crater is een niet actieve vulkaan in het noorden van de woestijn van Arizona, die Turrell in 1974 (met steun van de Dia Art Foundation) heeft gekocht en die hij sindsdien aan het ombouwen is tot een gigantische ‘lichtinstallatie’. Het is een geheel van ruimtes en gangen die in een bepaalde relatie staan tot de beweging van de zon, de maan, of de sterren. Gedurende enkele momenten van de nacht of de dag zijn in deze ruimtes de zonsopgang of -ondergang, de maan of de sterren op bijzondere wijze te ervaren.

Met het Roden Crater-project raakt Turrell aan eeuwenoude thema’s als licht, ruimte en tijd. Door de samenvoeging van kunst, architectuur en astronomie weet hij de perceptie van bepaalde natuurfenomenen te versterken en te veranderen, waardoor hij de beschouwer bewust in een proces van waarneming leidt. ‘Roden Crater has knowledge in it and it does something with that knowledge. Environmental events occur; a space lights up. Something happens in there, for a moment, or for a time. It is an eye, something that is itself perceiving. It is a piece that does not end. It is changed by the action of the sun, the moon, the cloud cover, or what day of what season that you’re there and it keeps changing. When you’re there, it has visions, qualities, and a universe of possibilities’, aldus Turrell. Uiteindelijk zal de Roden Crater twintig ruimtes tellen, waarin de ervaring van verschillende bronnen van licht centraal staat. In de tentoonstelling The Wolfsburg Project zijn de maquettes van het project te bekijken. Het zijn kleine kunstwerkjes op zich, door Turrell zelf gemaakt. Bovendien worden er interessante connecties gelegd met andere kunstenaars, bijvoorbeeld door het tegelijkertijd tentoonstellen van enkele reproducties van de schetsen van Etienne-Louis Boullées Cenotaph pour Isaac Newton (uit 1784), alsook het werk Petrified Wood Circle (2000) van landartkunstenaar Richard Long. Deze confrontatie plaatst niet enkel Roden Crater in een ander licht, maar ook de architectuur en de ervaring van de lichtinstallatie Bridget’s Bardo.

 De gehele tentoonstelling toont op een overzichtelijke en diepgaande wijze verschillende connecties tussen de vroege en oudere werken van Turrell, met een duidelijke rode draad: de zintuiglijke perceptie en daaruit voortkomende ervaring van ruimte (en tijd). Het is in dit kader dat Turrell spreekt over het ‘waarnemen van de waarneming’: ‘As you plumb a space with vision, it is possible to ‘see yourself see’. This seeing, this plumbing, imbues space with consciousness. By how you decide to see it and where you are in relation to it, you create its reality. The piece can change as you move to it or within it. It can also change as the light source that enters it changes.’ Turrells werken zijn op die wijze altijd in een proces van bewustwording verwikkeld, waarin een ‘woordloos denken’ (Turrell) tot stand wordt gebracht – een denken dat op een andere wijze betekenis voortbrengt dan met woorden. De stille perceptie van de kracht van licht en kleur, ruimte en tijd is wat zijn werk betekenis geeft en een ervaring van een verbinding tussen de innerlijke en de uiterlijke ruimte mogelijk maakt. ‘I’m interested in the point where imaginative seeing and outside seeing meet, where it becomes difficult to differentiate between seeing from the inside and seeing from the outside’, aldus Turrell. Het is dit proces van de versmelting of de ‘ontgrenzing’ (Turrell) van ruimte, dat op dit moment op unieke wijze in het Kunstmuseum Wolfsburg te ervaren is. Dezelfde ervaring van een ‘oneindige, innerlijke ruimte’ werd ooit door Rainer Maria Rilke beschreven: ‘Durch alle Wesen reicht der eine Raum: Weltinnenraum.’

• James Turrell. The Wolfsburg Project tot 5 april in Kunstmuseum Wolfsburg, Hollerplatz 1, 38440 Wolfsburg (05361/26690; www.kunstmuseum-wolfsburg.de).