Thomas Demand. House of Card
Het keurmerk van de Duitse kunstenaar Thomas Demand zijn natuurgetrouwe, levensgrote driedimensionale schaalmodellen, opgetrokken uit gekleurd papier en karton, die hij fotografeert. Na de realisatie van het beeld gaat de tijdelijke opstelling op de schroothoop. Door de schaal 1:1 en de materiaal- en onderwerpkeuze verschilt Demands intellectueel-conceptuele werk wezenlijk van dat van andere fotografen van maquettes als Oliver Boberg, James Casebere of Edwin Zwakman. Zijn onderwerpen beslaan een breed spectrum. Aan de ene kant heeft hij een voorliefde voor alledaagsheid, belichaamd in banale ruimtes als de keuken van een taverne, een trappenhuis of een copyshop, of zoals – meer ingezoomd – in The Dailies: stillevens van voorwerpen of situaties als een loszittend stopcontact of een draad met wasknijpers.
Aan de andere kant richt Demand de aandacht op de weergave van historisch-politieke gebeurtenissen in de media; datgene wat verondersteld wordt te wortelen in ons collectieve geheugen. Meermaals weet hij beide registers, die zich vaak door een gelijkaardige trivialiteit en vlakheid laten kenmerken, met elkaar te verbinden. Backyard (2014) is een karakteristiek voorbeeld: het toont een ongeordende doorgang tussen twee voorstedelijke woningen die uitkomt op een tuinhek met daarachter een rij kersenbloesems. Dit ordinaire beeld, waarvan er miljoenen soortgelijke voorstelbaar zijn, grijpt terug op een foto die in mei 2013 in The New York Times verscheen van Katherine Russell, de weduwe van Tamerlan Tsarnaev, die haar woning verlaat. De Kirgizisch-Amerikaanse broers Tamerlan en Dzhokhar Tsarnaev pleegden dat voorjaar een bomaanslag op de marathon van Boston die enkele doden en honderden gewonden eiste. Demand verheft dit onbetekenende beeld uit de mediamallemolen tot een herinneringsdrager, een mentaal pars pro toto, door er een subtractieve operatie op toe te passen: menselijke aanwezigheid, tekstvormen en cijfertekens elimineert hij uit zijn model, en in tegenstelling tot de realiteit is er niets dat tekenen van slijtage vertoont. De neerslag van de tijd, het stoffelijke karakter ervan, verdwijnt in de C-prints volledig; het leven is er geheel uit weggetrokken. Fotografie gaat voor Demand niet over het afbeelden van iets, maar om het aanreiken van een gefilterde, geabstraheerde versie van de wereld. Zoals auteur en filmmaker Alexander Kluge treffend verwoordde in een in 2019 verschenen catalogue raisonné: ‘Het is het onzichtbare, de tekstuele vorm, die deze beelden zo aantrekkelijk maakt.’ In tegenstelling tot de consumptieve beelden die ons omringen, zijn Demands zwijgende beelden als virtuele, projectieve ruimtes die uitnodigen om over de constructie van de werkelijkheid na te denken.
House of Card is Demands eerste grote solotentoonstelling in België. In plaats van de zoveelste obligate retrospectieve neer te zetten, richt deze uitgebalanceerde en zeer geslaagde expositie zich op de interactie van zijn werk met architectuur en zijn samenwerkingen met architecten en collega-kunstenaars. Uiteenlopende praktijken komen aan bod: van de karakteristieke opnames van eigen schaalmodellen tot foto’s van modelstudies van basisvormen die andere kunstenaars gebruiken, en al dan niet gerealiseerde bouwprojecten in dialoog met architecten.
Modell/Model (2000), een foto van een schaalmodel dat op zijn beurt een schaalmodel representeert, vormt de opmaat. Het werk gaat terug op foto’s van de maquette van het Duitse paviljoen voor de wereldtentoonstelling van 1937 in Parijs, ontworpen door rijksarchitect Albert Speer in de stijl van het gezwollen Pruisisch classicisme. Speer (en opdrachtgever Hitler) verwijdert Demand uit beeld, en ook de adelaar op de toren gomt hij weg. Ontdaan van elke indexicaliteit – zien is niet weten bij Demand – vormt hij de initiële beelden van Heinrich Hoffmann, die uitdrukking geven aan de machtsaanspraak die opdrachtgevers via architectuur beogen, om tot een geabstraheerd gedenkteken.
De negendelige foto-installatie Embassy (2007) reconstrueert met een ruimtelijk parcours een bezoek van Demand aan de Nigeriaanse ambassade, gehuisvest in een bescheiden appartementsgebouw in Rome. Met gestolen blanco briefpapier met hoofding, waarmee in 2001 een vervalst contract voor de levering van uranium aan Saddam Hussein opgesteld werd, speelde het diplomatieke bureau een rol in het onder leugenachtige voorwendsels ontketenen van de Irakoorlog in 2003. De scenografie in Museum M, een configuratie van zwarte wanden waarop de werken hangen, is van de Berlijnse architect Arno Brandlhuber en brengt het oog van de toeschouwer in lijn met de camerahoeken van Demand. Dit versterkt het effect van het werk om als in een vectorruimte de realiteit en verdoken scenario’s met elkaar te verbinden.
Het centrale deel en zwaartepunt van de tentoonstelling vormen Demands Model Studies, waarin hij de camera richt op het werk van anderen. Dit project startte in 2011 met vrij abstracte, picturaal rijke close-upfoto’s van werkmaquettes van niet gerealiseerde gebouwen van de Amerikaanse modernistische architect John Lautner. In Leuven worden de Lautnerstudies net als op de architectuurbiënnale van Venetië in 2012 in dialoog met Do Words Have Voices (2011) getoond, een landschappelijke plafondinstallatie van Martin Boyce die alludeert op de erfenis van modernistisch design. Lautners modellen vertonen sporen van ouderdom en gebruik. Demand tast ze van nabij af met de camera, spelend met scherptediepte en onverwachte accentueringen. Hier is het niet de identificeerbare vorm die hem interesseert, maar wat de geabstraheerde, latente vorm als mogelijkheid in zich bergt: de ruimte kan anders zijn dan descriptief.
Hetzelfde geldt voor zijn kijk op de rest- en de basisvormen die het voorwerp zijn van twee andere modelstudies. Bij het Japanse architectenbureau SANAA (Kazuyo Sejima en Ryue Nishizawa) gaat de aandacht uit naar het creatieve proces dat voorafgaat aan een uitgewerkt concept of finaal model: de lichtheid en fragiliteit van het papier en karton waarmee gewerkt werd, de negatieve uitsparingen die achterblijven, de hand die zich meet met de materie en de vorm transfigureert. Eenzelfde aandacht voor het tactiele vormt de grondslag voor non-figuratieve detailfoto’s van de papieren patronen waarmee de Frans-Tunesische modeontwerper Azzedine Alaïa pasvormen maakte. De modelstudies spelen met de relatie tussen hand en geest, het materiële en conceptuele, het reële en het ideële.
In de drie laatste zalen gaat het resoluut de architecturale kant op. De installatie Untitled 2013 (thomas demands here) van de Thaise kunstenaar Rirkrit Tiravanija toont een deel van een bar uit de stationsbuurt van het Japanse Kitakyushu dat Demand in 2009 als schaalmodel nabouwde onder de titel Black Label. Verder worden twee belangrijke samenwerkingen van Demand met het Londense architectenduo Caruso St John getoond. Nagelhaus (1990), verwijzend naar de Chinese uitdrukking voor de woningen van mensen die weigeren plaats te maken voor projectontwikkelaars, is een voorstel voor de reconstructie in Zürich van een restaurant in Chongqing dat zich lange tijd staande hield. De reconstructie wordt hier ingezet als maatschappelijk kunstproject. Omwille van extreemrechts protest werd het werk echter niet gerealiseerd. Kvadrat Paviljoenen (2020), een opdracht voor het textielbedrijf Kvadrat, dat momenteel in opbouw is in het Deense Ebeltoft, bestaat uit de bouw van drie aan elkaar grenzende paviljoenen. Elk heeft een herkenbare vorm die teruggrijpt op papieren gebruiksvoorwerpen: een gevouwen blad, een papieren hoofddeksel en een kartonnen eetbord. In M wordt het project uitgebreid gedocumenteerd met onder andere schetsen, een fragiele kleine werkmaquette en uiteenlopend inspiratiemateriaal. Midden in de tentoonstellingszaal staat een ruimtevullende gipsen maquette die een beeld geeft van de landschappelijke situering van de paviljoenen. Demand realiseert opnieuw een vertaalslag, maar omgekeerd aan zijn vertrouwde werk stelt hij nu de vraag hoe je werkelijkheid van papieren constructies maakt.
• Thomas Demand. House of Card, tot 18 april in M Leuven, Vanderkelenstraat 28, Leuven.
