Untold Stories. Vrouwelijke ontwerpers in België 1880-1980
In de eetkamer van het huis waarin ik opgroeide, hangt aan de muur een ingelijste merklap van mijn overgrootmoeder, geborduurd met een alfabet en gesigneerd: ‘Marie Descamps, élève des Filles de Marie, Houdeng-Aimeries 1908’. Mijn overgrootmoeder was negen jaar oud toen ze dit minutieuze werkje maakte. Ik had zo vaak met mijn blik de krullen van de letters gevolgd dat ik het werkstukje niet langer opmerkte. Na het zien van Untold Stories. Vrouwelijke ontwerpers in België 1880-1980 schoot het me weer te binnen. Een expositie is geslaagd als je niet alleen anders gaat kijken naar wat wordt tentoongesteld, maar naar objecten en artefacten in het algemeen.
Untold Stories laat zien hoe design, vandaag vaak geassocieerd met mooie maar dure objecten, ook zichtbaar is in textiel ontworpen voor kinderen, in bloemstukken van begijnen en in huiswerk van schoolmeisjes. Door de raakvlakken tussen vrouwen en design breed in te vullen, wordt de messy history getoond van ontwerp in België, zoals designhistoricus Martha Scotford het zo mooi benoemt. De tentoonstelling geeft niet alleen ruimte aan professionele ontwerpers die onder eigen naam carrière maakten, maar ook aan vrouwen die anoniem achter de schermen werkten voor grote merken of in fabrieken, die met hun man samenwerkten, of die hun huis met eigen creaties versierden.
Bij het betreden van Untold Stories wordt de inclusieve aanpak van curatoren Nina Serulus, Javier Gimeno-Martínez en Marjan Sterckx aangekondigd door een doorschijnend gordijn waarop de vierenvijftig namen van de makers van de tentoongestelde objecten geprint zijn. De lijst bevat bekendere ontwerpers zoals Elisabeth De Saedeleer en Maria Sèthe, maar ook onverwachte namen zoals schrijver Virginie Loveling en kunstschilder Mig Quinet. Verenigingen zoals de Boerinnenbond, de feministische Dolle Mina’s en het lesbische collectief Liever Heks worden eveneens vermeld. En ook ‘Anoniem’ prijkt op de voile, om erkenning te geven aan de vele vrouwen die in de schaduw bleven, zoals kantwerksters die voor het Huis Minne-Dansaert werkten en keramiekschilders die vazen en kannen versierden in de fabriek in Saint-Ghislain.
Gestructureerd rond vier thema’s op basis van twee tegenstellingen – zichtbaarheid en onzichtbaarheid; professionalisering en huisvlijt – biedt de tentoonstelling een dialectisch discours waarin de carrières en creaties van vrouwen verschillende vormen aannemen. Doordat meerdere trajecten mogelijk zijn, gaat Untold Stories voorbij aan een eenzijdig en vaak stereotyperend profiel van ‘de vrouwelijke kunstenaar’. Verrassend is bijvoorbeeld de manier waarop schilder en ontwerper Clara Voortman-Dobbelaere eind negentiende eeuw haar sierobjecten duidelijk zichtbaar signeerde met haar volledige naam, waardoor het duidelijk werd dat ze een vrouw was.
Het auteurschap van de artefacten is niet altijd zo duidelijk. Drie bronzen vazen in art-nouveaustijl van Jenny Lorrain werden verkeerdelijk toegeschreven aan Georges Morren, in de catalogus van de eerste internationale tentoonstelling voor moderne, decoratieve kunsten in Turijn in 1902. Ook subtielere vormen van onzichtbaarheid komen aan bod. Enkele voorbeelden van samenwerkingen tussen koppels tonen de moeizame, vaak onbeantwoorde, en waarschijnlijk overschatte vraag naar de specifieke bijdrage van individuele ontwerpers. Een bekende casus is het behangpapier van Maria Sèthe en Henry van de Velde. Hoewel Sèthe aan veel van Van de Veldes vroege werken heeft bijgedragen, ligt het soms gevoelig om haar inbreng op gelijke voet te erkennen als die van haar echtgenoot. Het is een bewuste keuze van de curatoren om de nadruk te leggen op Sèthes bijdrage tot een gedeeld oeuvre.
Zoals te verwachten is in een Belgische designtentoonstelling speelt het Institut supérieur des arts décoratifs de La Cambre een belangrijke rol, met onder andere werken van de eerste vrouwelijke professoren, textielontwerper Elisabeth De Saedeleer en boekbinder Berthe van Regemorter. Ook de eerste beroepsschool voor meisjes in België, het Institut Bischoffsheim, opgericht in 1865, is onder meer vertegenwoordigd met beschilderd keramiek van Marguerite Van Biesbroeck, met een kenmerkende geometrische stilering van bloemen- en plantenmotieven. De combinatie van intellectuele en artistieke vorming op het Institut Bischoffsheim was een succes en rond 1900 waren er tientallen gelijkaardige scholen in België. Door dit genderperspectief toe te passen op de geschiedenis van designonderwijs draagt de tentoonstelling bij aan een meer volledige en evenwichtige geschiedenis van Belgisch design.
In het Design Museum Brussels is Untold Stories een Belgische aanvulling op de tentoonstelling Here We Are! Women in Design 1900 – Today, over internationale vrouwelijke ontwerpers. Deze expo, die eerder in het Vitra Design Museum te zien was, opent met affiches van de suffragettebeweging, en ook in het Belgische deel van de expo wordt aandacht besteed aan de protestcultuur, namelijk met een reeks affiches die oproepen tot betogen. Met de bivakmuts van Margrit Duchateau – voor de gelegenheid gebreid naar het model van de balaclavamutsen die ze maakte voor haar broer in de jaren zeventig – resoneert de roze pussy hat in Here We Are!, alomtegenwoordig op de Women’s March in Washington in 2017. Design kan emancipatie en verzet ondersteunen. Tegelijk kan ambachtelijk werk indoctrinerend zijn door geduld en discipline te stimuleren, vooral dan bij jonge meisjes. Drie schitterende kantwerken in raffia tonen hoe dat ook in de kolonie Congo gebeurde, vaak mede door toedoen van witte vrouwen binnen religieuze structuren.
Het vernieuwende verhaal van Untold Stories ontplooit zich rond een centrale houtstructuur die de thema’s verdeelt en verbindt. Ondanks het grote aantal voorwerpen in een kleine ruimte blijft de presentatie luchtig en duidelijk. Een eenvoudig doch ingenieus systeem van dozen die door de bezoeker kunnen worden geopend, laat toe ook kwetsbare voorwerpen zoals tekeningen en textiel te tonen. Tegelijkertijd wordt de bezoeker geactiveerd en uitgenodigd tot aandachtig kijken. Een uitgebreide brochure, met biografische lemma’s over de meeste ontwerpers, biedt aanvullende info. De tentoonstelling doet eer aan de diverse profielen van vrouwelijke ontwerpers in het Belgische design, maar Untold Stories is ook een uitnodiging om op zoek te gaan naar namen en verhalen die zich nog schuilhouden in archieven, privécollecties en familiegeschiedenissen.
• Untold Stories. Vrouwelijke ontwerpers in België 1880-1980, tot 13 april, Design Museum Brussels, Belgiëplein 1.
