Agnieszka Kurant: Exformation
In het verhaal Dr. Murkes Gesammeltes Schweigen van Heinrich Böll werkt hoofdpersoon Murke als redacteur bij de radio, maar eigenlijk is hij kunstenaar. Mokkend verzamelt hij op zijn kamer stukken tape van de radiospeeches van een nazibons. Niet zijn bombastische retoriek, maar de stiltes die de nazischreeuwlelijkerd liet vallen, interesseren hem. Murke vult ze aan met opnames van vrienden, samen zwijgend voor de microfoon. Zo wordt de stilte een daad van verzet tegen het kwaad, tegen het schreeuwen van de vijand. Bölls fictieve geluidskunstwerk bestaat nu ook in het echt, dankzij Agnieszka Kurant (Polen, 1978). In haar expositie Exformation in Stroom Den Haag ruist en kraakt de stilte die Kurant sprokkelde uit opnames van niet nader genoemde speeches.
Kurant is op jacht naar het onzichtbare, naar wat bestaat in de geest, in het verleden of de toekomst, door misverstand of door suggestie. Ze thematiseert het ontastbare, zodat haar werk je altijd enigszins door de vingers lijkt te glippen. Ze liet een ‘toekomsteditie’ van de New York Times (woensdag 29 september 2020) volschrijven door echte journalisten van de krant, in samenwerking met een helderziende. De tekst is niet altijd zichtbaar. De inkt reageert op de warmte in de ruimte en verschijnt of verdwijnt tijdelijk. Soms kan je lezen hoe het regenwoud wordt aangevreten door motten, soms ook niet. Af en toe zie je de weersverwachting, de sportuitslagen. Soms zie je alleen bijna verdwenen woorden, wit op wit. Alsof Kurant wil zeggen dat informatie nooit definitief is of dat de toekomst nooit vastligt.
Kurant gaat ook op een aanstekelijke wijze aan de slag met wat ze aantreft in de marge van andermans kunstuitingen, waarbij ze met name put uit literatuur en film. Zo vroeg ze ISBN-nummers aan voor boeken die voordien alleen bestonden als fictieve titels in andermans boeken. Die boeken heeft ze in haar installatie Phantom Library op een boekenplank samengebracht. Er staat onder meer een cruciaal werk over goudvissen uit J.D. Salingers The Catcher in The Rye, een boek van Lewis Carroll waarin Alice zich achter de maan heeft verstopt, zoals verzonnen door Neil Gayman in zijn boek The Sandman. Er is The Power of Negative Thinking van een zekere Howard Ingam, een verzinsel van misdaadauteur Patricia Highsmith. De ronkende titels maken je nieuwsgierig, maar alle boeken hebben lege, witte pagina’s, soms onderbroken door een katern vol opnames van sterrenstelsels. De fantasie heeft een tastbare vorm gekregen, maar blijft vooralsnog blanco.
Onzichtbaar, onbereikbaar, ondergesneeuwd of ooit onbelangrijk geacht, met alles wat die kwalificaties draagt gaat Kurant aan de slag. In een interview vertelt ze over haar voorliefde voor magie. Toveren doet ze niet, wel goochelt ze voortreffelijk met luchtspiegelingen, radiogolven, uitzendfrequenties en magnetische werking. Ze laat bijvoorbeeld een geheimzinnige meteoriet in de lucht zweven. Als je langs de zwevende sculptuur loopt, danst de steen mee op de beweging van de lucht. Toverkracht? Welnee, magnetisme.
Ze dook ook in de archieven van Hollywood, op zoek naar karakters die sneuvelden op de montagetafel. Zo liet ze voor haar film Cutaways Charlotte Rampling haar rol als liftster uit The Vanishing (1971) naspelen. Ze liet haar ook andere gesneuvelde karakters ontmoeten, zoals de ritselaar in een oldtimer uit The Conversation, en het karakter Monster Joe dat nooit de uiteindelijke versie van Tarantino’s Pulp Fiction haalde. De gesprekken zitten boordevol Hollywoodclichés, wat des te meer opvalt omdat je weet dat de personages elkaar eigenlijk per ongeluk ontmoeten in Kurants universum.
Kurants werk heeft iets zeer aantrekkelijks, wat wellicht ook met de uiterst professionele productie te maken heeft. Voor Cutaways werkte ze bijvoorbeeld samen met een bekende filmeditor. Zo nauwgezet Kurant is in de afwerking, zo trefzeker weet ze ook het verlangen naar onbenoembare zaken op te roepen, naar ervaringen of kennis waarvan je niet wist dat je ze miste. Het begrip ‘Exformation’, het bewust weglaten van informatie, leende ze van wetenschapsjournalist Tor Nørretranders. Terwijl ze zich in haar werk erop richt om dat fenomeen te onthullen, kan ze zich er zelf uiteraard niet aan onttrekken. Zij heeft de touwtjes in handen en stuurt onze blik, precies zoals Hollywoodregisseurs dat doen. Ze is hoe dan ook de auteur, soms van voorheen slechts fictieve kunstwerken, soms van andermans verdwenen kunstwerken, zoals het zandtapijt van Marcel Duchamp, waarvan enkel nog een oude foto bestaat. Als ze dat werk opnieuw uitvoert, aan wie behoort het dan toe? Noties als eigendom en auteurschap lossen op in het niets, en dat geeft haar werk een schimmig karakter.
Er zit een serieuze en concrete kant aan de verborgen geschiedenissen en de fictieve onderstromen in Kurants werk. Haar werk bevat een kritisch potentieel tegenover heersende ideologieën, een uitnodiging om vrijer te kijken naar wat reëel en onveranderlijk lijkt. Dat aspect wint het echter niet van het zichtbare verlangen van de kunstenaar om gefantaseerde waarheden en ‘onmogelijke mogelijkheden’ tastbaar te maken. Kurant is geboeid door wat zich aan de beschrijfbare werkelijkheid onttrekt, en zich niet laat vatten in logica en wetenschap. Ze is gefascineerd door het ‘controleverlies’ dat optreedt wanneer kunstwerken zich van hun auteur losmaken, als organismen met een bepaalde autonomie, zoals ze aan de Huffington Post uitlegde. Het verraadt een verlangen naar vrijheid. Maar waar Kurant je ogen opent voor invloeden, voor hoe besluiten de wereld hebben vormgegeven, maakt ze tegelijk duidelijk dat er geen toeval bestaat. De kunstenaar weet te betoveren en te onttoveren op hetzelfde moment. Misschien is er toch magie in het spel.
• Agnieszka Kurant, Exformation, tot 23 februari in Stroom Den Haag, Hogewal 1-9, 2514 HA Den Haag (070/365.89.85; www.stroom.nl).