David Goldblatt
Na Piet Coessens’ vertrek bij het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel werd de tentoonstelling van de Zuid-Afrikaanse fotograaf David Goldblatt (die door het MACBA in Barcelona is georganiseerd en momenteel door de wereld reist) stilletjes van het programma afgevoerd. Vervolgens maakte Catherine David hiervan gebruik om Witte de With een zomertentoonstelling te bezorgen. Gelukkig maar, want zo bleef deze belangrijke retrospectieve voor de Lage Landen behouden. De catalogus, David Goldblatt: Fifty-One Years, is een dik boek op redelijk klein formaat (bij benadering A5) met een drieledige opbouw. Tussen het inleidende deel met twee teksten (een korte introductie door curator Corinne Diserens en een uitgebreid interview van Okwui Enwezor met Goldblatt) en het derde deel (met enkele essays, onder meer van J.M. Coetzee en Nadine Gordimer) zit een gedeelte met afbeeldingen, dat meteen ook het leeuwendeel van het boek beslaat. Selecties uit de verschillende fotoreeksen van Goldblatt passeren in chronologische volgorde de revue. In Some Afrikaners neemt Goldblatt de vaak arme en geïsoleerd levende Boerenbevolking onder de loep, met een blik die soms sardonisch is, maar ook van medeleven getuigt. Daarna volgen onder meer series over de mijnbouw en mijnwerkers, over het zwarte township Soweto, over de kleine blanke stad Boksburg en over de lange busreis die zwarte arbeiders dagelijks moesten maken van en naar hun ‘thuisland’ – waar ze gedwongen woonden. Onvermijdelijk was Goldblatts werk altijd politiek beladen, maar hij heeft zich nooit toegelegd op politieke gebeurtenissen (rellen, demonstraties) en stelde zich ook nooit als propagandafotograaf in dienst van de strijd tegen de apartheid (wat hem soms kwalijk werd genomen).
Hoewel Goldblatt aanvankelijk (in de jaren veertig en vijftig) fotojournalist wilde worden voor bladen als Look en Life, begreep hij spoedig dat hij hier niet geschikt voor was. Hij ontwikkelde een meer reflexieve benadering, mede onder invloed van de heruitgave van Let Us Now Praise Famous Men van Walker Evans en James Agee. Zoals voor velen in de vroege jaren zestig, betekende dit boek ook voor Goldblatt een openbaring. De lessen van Evans zijn duidelijk verwerkt in een foto als A plot-holder with the daughter of his servant, Wheatlands, Randfontein, Transvaal, September 1962. Door de manier waarop Goldblatt mensen in hun alledaagse leefomgeving fotografeert, functioneren zijn beelden als een monade, een eenheid die iets zegt over de Zuid-Afrikaanse samenleving als geheel. Een foto als Girl in her new tutu on the stoep, 22 June 1980 toont een pubermeisje poserend in haar nieuwe balletkostuum in het felle Zuid-Afrikaanse licht op het terras; een beeld van een beschutte maar ook steriele wereld. Bovendien wordt de foto schrijnend wanneer ze naast een foto als Drum majorette, Cup Final, Orlando Stadium, Soweto, 1972 wordt geplaatst: een zwarte vrouw in majorette-uniform poseert uitdagend op de voorgrond, terwijl de achtergrond gevuld is met een enorme (zwarte) mensenmassa achter hekken, waar dan weer rijen politieagenten voor zitten. Noodgedwongen zijn de monades die Goldblatt toont vaak blank óf zwart. Slechts op sommige beelden komen de twee gesegregeerde werelden samen, met name op straatfoto’s en enkele beelden van het arbeidsproces. De meest schrijnende ‘gemengde’ foto is er één die net als die van het meisje in tutu afkomstig is uit de Boksburg-serie: Saturday morning at the Hypermarket: Semi-final of the Miss Lovely Legs Competition, 28 june 1980. Vier blanke meisjes staan in badpak op een geïmproviseerd podium in de supermarkt, en houden bordjes met nummers omhoog; een gemengd publiek staat ernaar te kijken. Uiteraard is het niet toevallig dat de deelneemsters allen blank zijn. Het publiek lijkt met enige verbijstering te kijken naar het spektakel waar het zelf deel van uitmaakt.
In zijn vroege werk trachtte Goldblatt nog de vele grijstonen van de Europese fotografie te imiteren. Pas in de jaren zestig accepteerde hij het felle Zuid-Afrikaanse licht, met zijn scherpe contrasten, en ontwikkelde hij zijn eigen vorm van zeer gedetailleerde, heldere zwartwitfotografie (vrijwel zijn hele ‘vrije’ werk is zwart-wit; pas de laatste jaren maakte hij kleurenfoto’s). Hoogtepunt zijn wat dat betreft de Structures, foto’s uit de late jaren tachtig en de jaren negentig. Goldblatt toont nu geen mensen meer in hun omgeving, maar plekken die indirect menselijke aanwezigheid verraden, die sporen van het verleden dragen of juist historiciteit simuleren. Hij legde kerken uit verschillende decennia vast, fotografeerde allerhande monumenten (onder meer voor het Afrikaans), en bracht zowel de pseudo-traditionele architectuur voor de rijken als de krotten en openluchtwoningen van de allerarmsten in beeld. Zoals bij zijn andere werk geeft Goldblatt ook aan deze ‘structuren’ zeer gedetailleerde titels, die soms nog worden aangevuld met extra toelichting. In zijn jonge jaren was Goldblatt zeer georiënteerd op Londen en op buitenlandse tijdschriften, en ongetwijfeld is hij doordrongen van de noodzaak om aan een internationaal publiek iets duidelijk te maken over de sociale, politieke en historische achtergronden van de foto’s. Puristen die ‘het beeld voor zichzelf willen laten spreken’ zullen bij die beschrijvende titels wellicht de wenkbrauwen fronsen, maar uit het werk van Goldblatt blijkt juist de beperktheid van een dergelijk visueel fundamentalisme. Een foto van drie frontaal in beeld gebrachte mannen met hoeden te paard, gevolgd door andere ruiters, zou geamputeerd zijn zonder de titel The commando of National Party stalwarts which escorted prime minister and National Party Leader, Hendrik Verwoerd and his wife, Betsie, to the party’s 50th anniversary celebrations at de Wildt, Transvaal, October 1964. De inteeltkop van de middelste ruiter en de grimmige uitstraling maken van deze foto een van Goldblatts meest polemische beelden; de lelijkheid van blank Zuid-Afrika in optima forma. Meestal is hij genuanceerder, en toont hij de blanken eerder als trieste gevallen die zichzelf in al dan niet vergulde kooien hebben opgesloten. In het aan Goldblatt gewijde boekje uit de pocketreeks 55 van uitgeverij Phaidon staat de foto met een licht afwijkende, ingekorte titel (Verwoerds vrouw Betsy is geschrapt), en zoals bij alle foto’s in dit boekje staat er nog een korte toelichting bij, waaruit we leren dat de griezel in het midden zich in de jaren negentig als hervormingsgezind ontpopte en zich als eerste lid van de National Party publiekelijk voor de apartheid verontschuldigde.
Sommige van de reeksen in dit boek kwamen voort uit opdrachten, maar Goldblatt had daarbij wel steeds de vrije hand; zijn vrije werk, dat in deze publicatie is verzameld, scheidt hij dan ook strikt van zijn commerciële werk (bijvoorbeeld foto’s van managers voor bedrijfspublicaties). Maar ook het ‘vrije’ werk zelf wordt in deze publicatie en de bijbehorende tentoonstelling geredigeerd. Van de periode tot en met de jaren zestig krijgen we enkel de foto’s te zien die Goldblatt met the benefit of hindsight het belangrijkst vindt voor het ontstaan van zijn ‘volwassen’ benadering. Bij een dergelijke internationaal reizende tentoonstelling, die voor velen de eerste kennismaking met Goldblatts werk betekent, is deze beperking ook wel zinvol. Toch moet er een rijker, complexer beeld mogelijk zijn, dat niet alleen zijn commerciële werk meeweegt maar ook zijn werk voor tijdschriften. Michael Godby geeft er in een fraai (helaas niet geïllustreerd) catalogusessay een aanzet toe. Al met al is Fifty-One Years een prachtig boek dat met zijn strenge en eenzijdige selectie alle ruimte schept voor toekomstige revisionistische visies op Goldblatts werk.
• David Goldblatt: Fifty-One Years werd in 2001 uitgegeven door het Museu d’Art Contemporani de Barcelona en de uitgeverij Actar, Roca I Batlle 2, 08023 Barcelona (093/418.77.59). ISBN 84-95273-78-0. David Goldblatt in de reeks 55 verscheen in 2001 bij uitgeverij Phaidon, Regent’s Wharf, All Saints Street, N1 9PA London (020/78.43.10.00; www.phaidon.com). ISBN 0-7148-451-3.
