De Wohnungsfrage in Berlijn
Architecten kunnen het gebrek aan huisvesting niet oplossen, stelde Friedrich Engels in 1872 in een serie artikelen over de Wohnungsfrage. Zolang het economische systeem niet veranderde, zou er altijd een structureel gebrek zijn aan geschikte en betaalbare woningen. Bijna anderhalve eeuw later zijn de gedachten van Engels niet alleen nog steeds actueel, maar blijkt zijn hypothese ook correct; steden groeien razendsnel, goedkope huisvesting is schaars. Terwijl het ene na het andere blok met luxueuze appartementen oprijst in steden als New York, Londen en Amsterdam, drijven stijgende huurprijzen minder kapitaalkrachtige stadsbewoners naar de periferie. In onze hyperkapitalistische tijd is het de markt die bepaalt wie zich een woning kan veroorloven. De tentoonstelling Wohnungsfrage – een directe verwijzing naar Engels’ pamflet – in het Haus der Kulturen der Welt (HKW), gecureerd door Jesko Fezer, Nikolaus Hirsch, Wilfried Kuehn en Hila Peleg, thematiseert deze relatie tussen architectuur, vastgoed en sociale realiteit.
Hoe kunnen we betaalbare woonruimte creëren? Wat zijn mogelijke alternatieven voor het samenleven in de stad? In de grote, hoge expositieruimte van het Haus der Kulturen der Welt staan vier 1:1-modellen opgesteld die voorzichtige antwoorden formuleren op deze vragen. De modellen zijn voortgekomen uit een samenwerking tussen vier lokale organisaties en vier internationale architectenbureaus. Het interessantst is het model van het Britse Assemble, gemaakt in samenwerking met een groep senioren uit het Berlijnse district Pankow. Gebaseerd op de wens om gezamenlijk te wonen, bedacht Assemble een gebouw met een gemeenschappelijke ruimte op de benedenverdieping, terwijl elk appartement een extra ruimte heeft die flexibel gebruikt kan worden – ze kan als werkplek of als extra slaapkamer dienen, maar kan ook worden verhuurd als zelfstandige studio. Het elegante ontwerp van Dogma (Brussel), in samenwerking met de kunstenaars van Realism Working Group, gaat als enige een dialoog aan met de kwestie die Engels aan de orde stelde: is het mogelijk om huisvesting uit de marktsfeer te halen, om het niet langer als investering te zien? Het voorstel is een gebouw bestaande uit circa vijftig ‘cellen’ – ruimtes waar kunstenaars werken en wonen – en gemeenschappelijke voorzieningen op de begane grond, gebaseerd op het idee van een zelfstandig collectief. Zijn flexibele woonruimtes, het delen van bepaalde voorzieningen en andere manieren van financieren onze toekomst?
Wohnungsfrage is een gevarieerde expositie; naast de vier modellen zijn een aantal werken te zien die de ideeën van de vier architectenbureaus aanvullen, maar ook compliceren – en juist deze tegenstrijdigheden, deze verscheidenheid aan opinies en perspectieven maakt de tentoonstelling interessant. Video’s van Martha Rosler – fragmenten uit If You Lived Here… dat in 1989 in samenwerking met bewoners en activisten voor de Dia Foundation in New York werd gerealiseerd – stellen cruciale vragen omtrent huisvesting aan de orde, zoals de vraag of wonen een mensenrecht is. Een recenter werk van Rosler, Greenpoint Project, gaat over gentrificatie in haar eigen buurt in Brooklyn. De video Quarry van Amie Siegel, over het marmer dat gebruikt wordt in showrooms voor modellen van luxenieuwbouwprojecten in Manhattan, brengt op effectieve wijze de andere kant van het spectrum in beeld. In plaats van vanuit het perspectief van de bewoner te denken – zoals het merendeel van de werken in de tentoonstelling doet – toont Quarry de invloed van de kleine groep mensen die de vastgoedmarkt beheersen. De installatie van Lara Almarcegui in de hal van het HWK – vierhonderd kubieke meter aarde opgegraven tijdens de bouw van een nieuw appartementencomplex in Berlijn – toont dat nadenken over huisvesting niet los kan worden gezien van het land, de grond waarop wordt gebouwd en dus van het eigendomsrecht.
Zoals de artikelen van Engels al aantoonden, is de Wohnungsfrage allesbehalve nieuw, en dus zijn er ook historische voorbeelden over manieren van gemeenschappelijk wonen te zien. Galia Bar Or en Zvi Efrat doen in hun multimediale installatie Communal by Commune de geschiedenis uit de doeken van de kibbutz Yagur, gestart in 1922. Kunstenaar Florian Zeyfang maakte samen met architecten Lisa Schmidt-Colinet en Alexander Schmoeger een film over de zogenaamde ‘microbrigades’, groepen fabrieksarbeiders die in de jaren zeventig in Havana begonnen met het bouwen van hele woonwijken. Dergelijke utopische initiatieven blijven uitzonderingen. De 29 korte historische filmfragmenten die werden bijeengebracht onder de naam House Housing, An Untimely History of Architecture and Real Estate maken dat wel duidelijk. Ze vormen een onderdeel van een onderzoeksproject van het Temple Hoyne Buell Center (Columbia University) dat in 2014 al werd voorgesteld op de Architectuur Biënnale van Venetië. Moderne architectuur blijft onlosmakelijk verbonden met het overheidsbeleid en de vastgoedmarkt.
Wohnungsfrage weet op intrigerende wijze een aantal zeer actuele kwesties bij elkaar te brengen. Ze worden opsommend naast elkaar gepresenteerd, zonder verband. Goedkope oplossingen voor huisvesting worden geflankeerd door voorbeelden van onbetaalbare lofts. Een antwoord op de Wohnungsfrage geeft de expositie niet, maar door historische artefacten, hedendaagse kunstwerken en modellen te combineren, weet ze wel de complexiteit van de huisvestingsproblematiek te vatten. Hoewel Engels in 1872 weinig perspectief zag zolang de markteconomie zou heersen, en het werk van architectuurbureaus Dogma en Assemble suggereren dat verandering alleen mogelijk is op kleine schaal, openen de tentoonstelling en de bijhorende publicatiereeks wel het debat over de betaalbaarheid van het wonen en het uitzicht van woningen in de 21e eeuw.
• Wohnungsfrage, tot 14 december 2015 in Haus der Kulturen der Welt, John-Foster-Dulles-Allee 10, 10557 Berlin (030/394.86.79; hkw.de).
