Design to design a way out
Geniet een alledaags, universeel en tegelijk individueel fenomeen als moederschap weinig of net veel maatschappelijke aandacht en zichtbaarheid? Designcriticus Alexandra Lange vat het krachtig samen in haar inleiding op Designing Motherhood. Things That Make and Break Our Births: ‘Motherhood is a field hiding in plain sight.’ Hoewel er de laatste jaren een duidelijke opmars merkbaar is in de literatuur, de beeldende kunst en de kranten en tijdschriften, blijft moederschap een onderwerp dat slechts zelden opduikt in de geschiedenis van design, en er zijn weinig platforms en instituten die er aandacht aan besteden. Dat is opmerkelijk: talrijke objecten en processen die de ervaringen rond menselijke voortplanting, zwangerschap, geboorte en opvoeding mee bepalen, zijn op de een of andere manier ontworpen. Bovendien gaat het om dingen en systemen waar we bijna allemaal mee in aanraking komen, als kind of als ouder. En toch zitten er opvallend weinig stukken in collecties van designmusea die te relateren zijn aan het moederschap. Het MoMA, waar curator Paola Antonelli diverse innovatieve vormen van design aan bod laat komen, heeft geen enkel object gerelateerd aan zwangerschap in de collectie zitten. Het Victoria and Albert Museum in Londen doet het iets beter: met het programma Rapid Response Collecting speelt Corinna Gardner in op designfenomenen uit de recente geschiedenis, zodat onder meer de herbruikbare menstruatiecup van Tampax uit 2018 in hun vizier kwam. In de vaste collectie bevonden zich reeds enkele historische voorbeelden van borstkolven.
Designing Motherhood werd samengesteld door Michelle Millar Fisher en Amber Winick, beiden actief als designhistoricus, en zij wijzen als belangrijkste verklaring voor deze beperkte aanwezigheid op de nog steeds sterke patriarchale invloeden binnen musea en instituten voor design. Hun eerste voorstel om dit boek en de bijbehorende tentoonstelling te maken werd vier jaar geleden ook vooral op scepsis onthaald. Toch is het project Designing Motherhood uitgegroeid tot een publicatie bij MIT Press (met Victoria Hindley als acquirerend redacteur), een open source designcurriculum, een lezingenprogramma, een invloedrijk account op Instagram én twee tentoonstellingen – in 2022 in het Center for Architecture and Design in Philadelphia, en in 2021 in het Mütter Museum in Philadelphia – geen aan moeders gewijd museum, zoals de naam kan doen vermoeden, maar een medisch museum opgebouwd rond de collectie van de negentiende-eeuwse Amerikaanse chirurg Thomas Dent Mütter.
Designing Motherhood werd al in 2018 gelanceerd op Instagram, en hier werd het onderzoek ontwikkeld dat later gedeeltelijk in boekvorm werd gebundeld. Dankzij een in Amerika wonende vriendin ontdekte ik het bestaan ervan kort na de geboorte van mijn dochter: het werd een bron van designkennis over het moederschap, in een formaat dat volledig compatibel is met de periode van het prille ouderschap, waarin tijd een schaars goed wordt. In die zin is dit project, net als de thematiek zelf, misschien nog het meest op maat van Instagram gesneden – een dik boek is bijvoorbeeld al niet tegelijkertijd met een baby vast te houden. Daarnaast biedt het concept van publiek en interactief onderzoek online, waarin kennis wordt gedeeld en meteen ook andere kennis kan uitlokken, een mooi voorbeeld van hoe designgeschiedenis zich kan manifesteren buiten het museum of het gedrukte boek, en eigenlijk buiten elke plaats of locatie om – het web is immers wereldwijd.
En toch is dit project Amerikaans en weerspiegelt het de politieke situatie ginds. Op Google is een recensie terug te vinden – één ster – van een zekere Brittany, die naar eigen zeggen het boek aanschafte naar aanleiding van haar eerste zwangerschap, maar in plaats van praktische voorbeelden en advies kreeg ze het gevoel een politieke agenda opgedrongen te krijgen. Vele voorbeelden komen uit de Verenigde Staten, waar het moederschap zich schrijnend aftekent tegen de tekortkomingen van het Amerikaanse gezondheidssysteem, en waarin het abortusrecht voor alle vrouwen sinds enkele maanden opnieuw op de helling staat, afhankelijk van wat de afzonderlijke staten beslissen. Eén op de vier moeders in de Verenigde Staten hervat het werk al binnen de twee weken na de geboorte, bij gebrek aan een nationaal beleid over betaald ouderschapsverlof. Het is dus niet verwonderlijk dat een project als Designing Motherhood in deze context het licht zag, en dat het inzet op de kracht van design in bewustmakings- en veranderingsprocessen: de hoop dat de politiek zelf met oplossingen zal komen is al lange tijd vervlogen. ‘Het beleid moet veranderen. We moeten ons denken veranderen van het ontwerpen van objecten naar het ontwerpen van systemen,’ zo schrijft designer Alexis Hope. ‘Het is van cruciaal belang om geletterdheid te verwerven over de systemische krachten die de aspecten van menselijke reproductie vormgeven, net als over de beleidsbeslissingen die hen verbinden met andere vormen van menselijke arbeid en ervaring. Het is onze taak als ontwerpers om deel te nemen aan de voortdurende organisatie van gemeenschappen die voor ons ligt.’
Een van de meest exemplarische projecten in het boek is Make The Breast Pump Not Suck! van Alexis Hope en Catherine D’Ignazio van het MIT Media Lab: het ontwerp van een gebruiksvriendelijker en minder agressief type borstkolf leidde tot meer aandacht voor het gebrekkige beleid in de Verenigde Staten. In 2014 organiseerden Hope en D’Ignazio een hackathon, een event met designers, ingenieurs en gezondheidswerkers uit Boston om de traditionele borstkolven te verbeteren. Natuurlijk was dat, hoe belangrijk ook, niet voldoende: enkel technologie kan de problemen van te snelle werkhervatting en van peperdure kinderopvang niet opvangen. Aan een tweede hackathon in 2018 namen echter ook enkele beleidsmakers deel, wat uiteindelijk leidde tot de implementatie van betaald ouderschapsverlof als testplatform in enkele staten zoals Californië. Het is wat je noemt design to design a way out: door op een klassieke maar collectieve manier een object te ontwerpen en te verbeteren, kan er ook op maatschappelijk vlak iets veranderen.
In totaal bundelt het boek Designing Motherhood ongeveer tachtig designprojecten van de laatste honderd jaar, opgedeeld in vier categorieën: voortplanting, zwangerschap, geboorte en postpartum. Meer dan vijftig verschillende bijdragen, in de vorm van interviews, essays en visueel materiaal, behandelen een brede waaier wat betreft gender, kleur en identiteit. Het geheel toont eveneens de diversiteit aan designpraktijken die gerelateerd zijn aan het moederschap, zoals medisch design, productdesign, mode, grafisch ontwerp en speculatief design, dat zich probeert voor te stellen hoe het zou zijn om te ontwerpen zonder de huidige technologische, culturele en politieke beperkingen. Naast bekende productgerelateerde ontwerpen zoals de zwangerschapstest, de menstruatiecup, het spiraaltje, het speculum, de borstkolf, de borstvoedingsbh, de kinderwagen en zwangerschapsmode, zijn er ook minder vanzelfsprekende – en overwegend Amerikaanse – projecten die andere dan louter praktische thema’s aankaarten. Het gebrek en de nood aan body literacy – het eigen lichaam observeren en leren kennen en begrijpen – leidde bijvoorbeeld tot de wereldwijd verspreide en collectief tot stand gekomen publicatie Our Bodies, Our Selves. A Course by and for Women uit 1971, maar ook tot het ontwerp van de Baby Necklace (1989) en CycleBeads (2002), parelkettingen met een kleurcodering om de menstruele cyclus te visualiseren en bij te houden, zoals dat ook in niet-westerse samenlevingen gebeurt. Bijzondere aandacht gaat uit naar de toenemende medicalisering van zwangerschap en geboorte, en naar de raciale component ervan in de Verenigde Staten. Vrouwen van kleur sterven nog steeds drie tot vier keer vaker dan witte vrouwen tijdens de zwangerschap, de geboorte of kort erna. ‘De medicalisering van geboorte is niet alleen een verhaal over gender, over mannelijke verloskundigen die vrouwen de controle over zwangerschap ontnemen, het is ook een verhaal over ras – witte mensen, witte mannen die zwarte vrouwen de controle over zwangerschap en geboorte ontnemen,’ zo zegt Khiara Bridges, professor aan de UC Berkeley School of Law, in een interview met de samenstellers van Designing Motherhood. In een gesprek met Thomas Beatie, die als vrouw geboren werd maar na een dubbele mastectomie als eerste man ter wereld twee kinderen baarde, wordt de problematiek van de term ‘moederschap’ aangekaart, die immers geen ruimte lijkt te laten voor alles wat binaire opdelingen overstijgt.
De term ‘motherhood’ uit de titel van dit boek dient dan ook heel breed te worden geïnterpreteerd, al zijn ruime definities nog niet volledig ingeburgerd. Als het zo is dat je een heel dorp nodig hebt om een kind op te voeden, zoals vaak wordt gezegd, dan heb je zeker ook een dorp nodig om vastgeroeste en culturele opvattingen over moederschap te veranderen. Designing Motherhood verricht pionierswerk op het vlak van design. Hoewel het te hopen valt dat sommige politieke verschuivingen uit de Verenigde Staten de Atlantische Oceaan niet oversteken, zou het meer dan boeiend zijn een Europees vervolg op dit project te bedenken.
• Michelle Millar Fisher en Amber Winick (red.), Designing Motherhood. Things That Make and Break Our Births, Cambridge/Londen, The MIT Press, 2021.
