Deutschland Deutschland
Qua opzet zou je Deutschland Deutschland (de titel refereert aan Das Lied der Deutschen) het kleine zusje kunnen noemen van de megamanifestatie Vertrautes Terrain in ZKM Karlsruhe, die eveneens deze zomer van start is gegaan. De tentoonstelling, niet toevallig in de grensstad Venlo, is samengesteld door de Duitse curator Konstantin Adamopoulus en zijn Nederlandse collega Frederieke Bennema, beiden verbonden aan het Euregioproject < gap >. Aan vier kunstenaars, afkomstig uit Duitsland (Silke Schatz en Carsten Fock), België (Gert Robijns) en Nederland (de van origine Duitse, maar in Amsterdam wonende Yvonne Dröge Wendel), werd de vraag voorgelegd wat hun visie is op Duitsland. Als ‘historische coördinaten’ zijn daarnaast een tweetal muziekstukken toegevoegd van, wederom, een Duitse en een ‘buitenlandse’ componist (Heiner Goebbels en Willem Breuker).
De gedachte achter een dergelijk grensoverschrijdend tentoonstellingsconcept lijkt te zijn dat een andere nationale achtergrond of oriëntatie ook zou leiden tot een andere visie op het thema: het Duitse vraagstuk. Wat dat betreft stelt Deutschland Deutschland niet teleur. De verschillen in toon en aanpak tussen de Duitse en de ‘buitenlandse’ werken zijn zelfs zo aanzienlijk dat de tentoonstelling welhaast in twee delen lijkt uiteen te vallen.
Zo is het opmerkelijk dat in de werken van Robijns en Dröge Wendel elke directe toespeling op Duitsland ontbreekt. In plaats daarvan wordt het thema aangegrepen voor het plaatsen van enkele meer algemene kanttekeningen bij ‘identiteit’ – een beladen begrip in deze tijden van verscherpte paspoortcontroles en andere antiterrorismemaatregelen. Hiermee is meteen de teneur aangegeven van het werk van Robijns, die een beetje verdwaald lijkt op deze thematentoonstelling. Zijn ‘fotocabine’ was eerder te zien in het MuHKA (Antwerpen) en Z33 (Hasselt). Maar binnen deze thematische context krijgt het werk een verrassend nieuwe lading. Terwijl we kijken naar een sterk geabstraheerde pasfotoautomaat, ontlaadt zich in de zaal een flitslicht. Big Brother is watching you – zelfs in deze schijnbaar apolitieke omgeving. Al zou je, zoals Bennema tijdens de opening verduidelijkte, de betekenis van het werk binnen het tentoonstellingsconcept ook anders kunnen interpreteren: identiteit kan even verblindend werken als een flitslicht.
Dit lijkt ook de strekking van de installatie van Dröge Wendel, een presentatie van haar doorlopend projectUniversal Pattern. Het werk draait rond het rood-wit geblokte patroon dat bekendstaat als Brabants Bont en geldt als typisch Nederlands, maar in werkelijkheid wijd verspreid blijkt, tot in Afrika en India. Overal waar het opduikt, wordt het bovendien gezien als authentiek voor de landstreek. Het in kaart brengen van het verspreidingsgebied ontmaskert authenticiteit als een verdichtsel, identiteit als een mythische constructie. Op de vloer ligt een wereldkaart in patchwork. De locaties waar het patroon is aangetroffen zijn gemarkeerd. Er liggen enkele attributen waarop het patroon voorkomt, kitscherige prullaria uit de toeristenindustrie, wat de uitstalling enigszins een campgehalte geeft. En een niet gering campgehalte heeft zeker ook de compositie van Breuker, door Louis Andriessen ooit getypeerd als “de grootste Nederlandse vertegenwoordiger van camp”: een concert met drie draaiorgels, in 1967 op de Dam in Amsterdam uitgevoerd door orgels van de Firma Perlée met namen als Pipo, ‘t Snotneusje en Puntkapje. Voor het draaiorgel gaat hetzelfde op als voor het patroon van Dröge Wendel: het geldt als typisch Nederlands (een orgel van Perlée staat op de lijst van nationaal erfgoed), maar is evengoed ook typisch Italiaans.
Hoe anders daarentegen is de benadering door de Duitse kunstenaars. Van Goebbels is een fragment opgenomen uit Eislermaterial: Anmut sparet nicht noch Mühe, Brechts kritische herdichting van de uit 1841 daterende Nationalhymne. Identiteit wordt hier niet ontmaskerd als nep, maar door de dialecticus Brecht, die het gedicht oorspronkelijk schreef als Volkslied voor de DDR, in kritische zin herijkt. Het is precies ook dit wat lijkt te gebeuren in het intrigerende tweeluik van de Berlijnse schilder Fock, een werk waaruit een groot bewustzijn spreekt van historische continuïteit. Met het ene schilderij situeert Fock zichzelf fier in de beladen traditie van de Duitse landschapschilderkunst: een berglandschap, een ‘schuldig landschap’ als we de kunstenaar mogen geloven, maar zonder ironie geschilderd, vederlicht als een haiku. In het andere schilderij huizen de demonen. Het is als een palimpsest opgebouwd uit vele lagen. De enige herkenbare motieven zijn een doodskop en het logo van voetbalclub Panathinaikos – ogenschijnlijk onschuldig, tot je de herkomst van het logo kent: het is ontworpen door Michalis Papazoglou, die wegens verzetsdaden tegen de nazi’s werd opgesloten in een psychiatrische gevangenis.
Om de demonen van gisteren gaat het ook in het werk van Schatz, die internationaal doorbrak met een tentoonstellingsproject over haar geboortestad Celle – een artistiek onderzoek naar de eigen roots dat voerde langs de meest duistere krochten van de Duitse geschiedenis. In een kooivormig bouwsel, dat is vervaardigd uit gaashekwerk, hangt een bolvormig object aan een lange ketting, een soort uit de kluiten gewassen pendel. De bol is aan de buitenkant bekleed met vuurstenen en wordt van binnenuit verlicht door een gloeilamp. Bauwerk / Baustelle (Beuys in mir / Boys in mir) luidt de titel van de installatie, die net als het tweeluik van Fock sterk appelleert aan het associatievermogen. De associatie met bouwen, wederopbouw, de bouwput Berlijn, ligt voor de hand, maar ook, uiteraard, met Beuys (energie!) en hiermee met het ‘irrationalisme’ – de mytho-poëtische Duitse ziel, “Beuys in mir”, voor eeuwig gekooid in zijn traumatische geschiedenis. Dat de gloeilamp een spaarlamp is, voegt toch nog een ironische noot toe.
Kennelijk maakt het wel degelijk verschil of je als kunstenaar woont en werkt in het land van Trots op Nederland of in het land van de mosselpan van Broodthaers, dan wel in een land waar de geschiedenis maar niet voorbij wil gaan.
• Deutschland Deutschland tot 7 september in Museum van Bommel van Dam, Deken van Oppensingel 6, 5911 AD Venlo (077/351.34.57; www.vanbommelvandam.nl).
