Dom Hans van der Laan
De wandeling naar het Bonnefantenmuseum over het inmiddels bijna voltooide Sphinx Céramiqueterrein, werkt als een antithetische inleiding op de tentoonstelling over het theoretisch gedachtegoed van de architect en Benedictijnse monnik dom Hans van der Laan (1904-1991). Grote bouwblokken omzomen de centrale Avenue Céramique, een park loopt langs de Maasoever, een groot stadsplein biedt toegang tot winkels onder woningen en het Céramiquemuseum, met stadsbibliotheek en gemeentearchief. De bomen moeten nog groeien, het plein vertoont reeds gebarsten stenen, afgebrokkelde randen en een golvend oppervlak. Maar de voornaamste reden waarom de afgemeten ruimten in dit nieuwe stedelijke gebied echte kwaliteit ontberen, is de architectuur. Het ontbreekt de sobere monumentale bouwblokken, Aldo Rossi’s Bonnefantenmuseum incluis, aan afgewogen verhoudingen, kortom aan precisie.
Van Mies van der Rohe wordt gezegd dat hij de exacte maat van zijn ontwerpen bepaalde door enkele lagen baksteen in het gekozen metselverband op de grond uit te stallen. Pas dan werd de precieze maat van de fundering vastgelegd, waardoor hakwerk in de steen werd voorkomen. Dit apocriefe verhaal over Mies’ aandacht voor maatverhoudingen en het dimensioneren van ruimte, zou evengoed kunnen gaan over dom Hans van der Laan. Ruimte ervaar je door er in te bewegen; vormen zie je, maar grootte, het bepalen van maat, is een rationele aangelegenheid volgens Van der Laan. Een kwestie van verstand, dat begint met tellen, het herhalen van de kleinste eenheid om zo tot een groter geheel te komen. In de architectuur kan dat de kleinst bewoonbare ruimte zijn, of de dikte van de wanden, of – in het tijdperk van de oudheid – de doorsnede van een zuil. De Vitruviaanse begrippen symmetrie en eurythmie, waarmee het effect van dit consequent doorwerken van een vaste maateenheid op de architectuur en de beschouwer wordt beschreven, komen ook terug in Van der Laans boeken over het Plastisch Getal en de architectonische ruimte.
Op de bescheiden tentoonstelling, in de koepelzaal van het museum, is ervoor geopteerd om de theorie en architecturale esthetiek van Van der Laan te visualiseren, zonder zijn gerealiseerde projecten te tonen. Op een tekening van het kloostercomplex in Vaals na, zijn er louter modellen en instrumenten waarmee hij ordeningsprincipes bestudeerde: een reconstructie op schaal van Stonehenge, een Schotste tartanshawl, een morfotheek en Abacus (houten dozen met reeksen blokken, cilindervormige en vierzijdige staafjes, die gerangschikt kunnen worden volgens verschillende verhoudingen), een zak met kiezelstenen en, in het midden van de ruimte, Thematismas (Grieks voor ‘het ordentelijk schikken van onderscheiden vormen’): een uitstalling van vijfentwintig variaties van elf verschillende rechthoekige vormen met een gelijk volume. Hoewel Van der Laans aandacht voor harmonieën, modules en muzikale intervallen hem tot een uitzonderlijke architect in de twintigste eeuw maken, een monnik die de commentariërende traditie van de klassieke architectuurtraktaten voortzet, zou Thematismas evengoed een model kunnen zijn van een stad zoals de Moderne Beweging die droomde. Ook het onderwerp van zijn studies, zoals de betrekkingen tussen formele, geometrische volumes en de ontwerpprincipes van architectonische ruimte, komt overeen met de interesses van de avant-garde.
De tentoonstellingsmakers hebben zich beperkt tot minimale schriftelijke toelichtingen. Wie zich wil verdiepen in dom Hans van der Laans theorieën kan zijn boeken kopen in de museumwinkel, zo lijkt de gedachte. Maar er kan wel geëxperimenteerd worden met de theorie. Twee modellen, de morfotheek van verschillende rechthoekige vormen met eenzelfde volume, en de reeks van vijfendertig kiezelstenen van opeenvolgende grootte, zijn voor het publiek beschikbaar. Fanatiek puzzelen bezoekers aan de tafels, op zoek naar de wondere wereld van grootte, vorm en ruimte.
• De tentoonstelling Dom Hans van der Laan is nog tot en met 28 januari 2001 te zien in het Bonnefantenmuseum, Avenue Céramique 250, 6201 BS Maastricht (043/329.01.90).
