FLUSH
Een reactie op OPPORTUNITIES, of het verhaal van een FULL HOUSE in een kleine straat in Vlaanderen van Hans De Wolf (De Witte Raaf nr. 149, pp. 18-19)
Ik ken weinig van kaartspelen en nauwelijks iets van poker, en toch wil ik me aan een reactie wagen op het artikel van Hans De Wolf in het vorige nummer van De Witte Raaf. Ik las zijn stuk over ‘het ontbreken van een kunstbibliotheek’ in Vlaanderen/Brussel/België met instemming, maar soms ook met lichte irritatie. Als een voormalige kunstbibliothecaris ben ik het met die stelling niet eens.
Vlaanderen en Brussel beschikken beslist wél over een geheel van grote, middelgrote en kleine kunstbibliotheken. Als ik in de online-inventaris VLABIDOC [1] van de Vlaamse Vereniging van Bibliotheek-, Archief- en Documentatiewezen zoek op ‘kunst’, krijg ik al 116 bibliotheken te zien en daar reken ik niet eens de collecties kunstboeken van de grotere, algemene bibliotheken bij. Deze specifieke kunstbibliotheken, verbonden aan universiteiten, musea, hogescholen, openbare bibliotheken, onderzoeksinstituten en private collecties, vormen samen een netwerk van kunstbibliotheken dat als geheel wellicht even rijk en divers is als een van de door Hans De Wolf vermelde megakunstbibliotheken uit het buitenland. Je moet het alleen willen zien.
In 2004, 2006 en 2010 organiseerde het Overleg Kunstbibliotheken Vlaanderen (OKBV), de koepel waar alle kunstbibliotheken zich sinds 2000 onder verenigd hebben, het project Boeken om naar te kijken. Daarbij werden respectievelijk de Antwerpse, West-Vlaamse en Gentse kunstbibliotheken op de kaart gezet door middel van een groepstentoonstelling, opendeuracties, rondleidingen, brochures en een publicatie. In 2004 maakten grafisch vormgever Filiep Tacq en kunstenaar Marc Goethals een eerste tentoonstelling met een selectie van boeken uit de collectie van 18 kunst- en erfgoedbibliotheken uit het Antwerpse. In 2010 werden Gerda Dendooven en Gert Dooreman gevraagd als curatoren van de tentoonstelling van de Gentse kunstbibliotheken in het Museum voor Schone Kunsten te Gent. En in 2008 verscheen van het internationale, peer reviewed tijdschrift Art Libraries Journal een themanummer dat uitsluitend ging over de kunstbibliotheken in Vlaanderen. [2] Het werd op verzoek van de redactie samengesteld door ondergetekende, in samenwerking met een collega, Béatrice de Clippeleir. Het initatief was mede ingegeven door het bezoek van het kruim van Britse kunstbibliothecarissen (van de Tate, V&A, het Courtauld Institute etc.) aan Vlaanderen en Brussel het jaar voordien. Zij bezochten kunstbibliotheken in Brugge, Gent, Antwerpen en Brussel en waren onder de indruk van de diversiteit van de collecties en hun rijkdom, waarover ze nooit eerder hadden gehoord.
Want daar ligt de crux. Er zijn wel degelijk kunstbibliotheken in Vlaanderen, maar het gros is absoluut te timide, te weinig actief, chronisch ondergefinancierd, ondergewaardeerd, middelmatig en zonder veel beleid bezig. En daardoor worden ze al te gemakkelijk over het hoofd gezien. Men moet meer open durven zijn over de problemen: de (internationale) projecten die door gebrek aan steun niet door kunnen gaan; een beperkte dienstverlening omdat men met ongeschoold personeel moet werken om een leeszaal open te houden; de omvang van de niet geregistreerde collecties die al jaren en jaren niet ontsloten kunnen worden wegens andere prioriteiten; de (kunstenaars)archieven die men wegens plaatsgebrek of gebrek aan technische knowhow niet kan opnemen, zelfs al zou men dat willen. Want alleen wie trappelt en roept, verdrinkt niet. Beroepsernst.
De verantwoordelijkheid voor dit alles ligt echter niet alleen bij beleidsmakers, bij de bibliotheken zelf of bij de overheden. Bibliotheken en archieven bestaan maar bij de gratie van diegenen die hen gebruiken. Afgezien van de zeer gewaardeerde interesse van De Witte Raaf voor het kunsthistorisch onderzoek gebaseerd op NIEUWE archivalische bronnen en een paar uitzonderingen op academisch en museaal vlak, zie ik in Vlaanderen tot op heden erg weinig kunsthistorici zoals De Wolf die publiekelijk hun verontwaardiging over de nood aan een betere onderzoeksinfrastructuur uitschreeuwen. Net deze eis van gebruikers om beter te doen levert nochtans vaak de broodnodige steun op – steun die als hefboom kan worden gebruikt door bibliotheken en archieven die beter kunnen én willen.
In de lente van 2002 boden Nederlandse kunsthistorici, critici en hoogleraren kunstgeschiedenis aan de wethouder voor cultuur van Amsterdam, Hannah Belliott, een manifest [3] aan waarmee ze protesteerden tegen de tijdelijke, gelijktijdige sluiting van de bibliotheken van het Stedelijk Museum en het Rijksmuseum in Amsterdam wegens werken aan het museumplein en de renovaties van beide musea. Het manifest werd ondertekend door Tineke Reijnders, toenmalig voorzitter van de Nederlandse afdeling van de Association internationale des critiques d’art (AICA), hoogleraar kunstgeschiedenis Antje von Graevenitz, en de professoren Carel Blotkamp en Dario Gamboni. Over de actie en de vrees voor een onverantwoorde belemmering van het kunsthistorisch onderzoek verschenen artikels en opiniestukken in de Volkskrant, het NRC en Het Parool waardoor ook andere mensen deelnamen aan de publieke discussie. Beide bibliotheken gebruikten deze publieke steun expliciet om ook in hun tijdelijke locaties een goede infrastructuur te bekomen waardoor ze de publieke dienstverlening konden blijven garanderen. Iets dergelijks zie ik hier in Vlaanderen nog niet zo snel gebeuren.
De bibliotheek van het SMAK, een van de meest vooraanstaande collecties van tentoonstellingscatalogi over moderne en hedendaagse kunst in België, is al een hele poos zeer beperkt toegankelijk voor het publiek, ook al suggereren haar ligging vooraan in het museum en de collectieopstelling in open, door Maarten Van Severen ontworpen kasten dat er een groot belang aan wordt toegekend. Ik heb daar geen grote protesten over gehoord. De openingsuren van alle museumbibliotheken van moderne en hedendaagse kunst (M_HKA, MUZEE, SMAK, KMSKB) die met overheidsgeld worden gefinancierd zijn veel te beperkt. Wordt er dan een petitie gestart waarbij de vrees wordt uitgesproken dat het kunsthistorisch onderzoek in het gedrang komt? Ik dacht het niet. Op de website van de M HKA-bibliotheek [4] wordt doodleuk gemeld dat ook de bibliotheek van het voormalige ICC aldaar tijdens de kantooruren kan worden geraadpleegd. Was er één kunsthistoricus die het M HKA tegensprak, erop wees dat een kwart van de ICC-collectie in de bibliotheek van het KMSKA zit [5] en vroeg om dit online te corrigeren? Ik dacht het niet. Opnieuw. Beroepsernst.
Het is inderdaad, zoals De Wolf ergens schrijft, ‘een mentaliteitsprobleem’. Maar ik volg hem niet in de oplossing die hij suggereert, namelijk de ‘installatie van een goed uitgerust kenniscentrum’, een ‘zichtbaar centrum waar alle beschikbare kennis kan worden ondergebracht’. Een ‘sokkel’, een ‘voor altijd onontwijkbaar zwaartepunt binnen het internationale netwerk van kenniscentra in de kunsten’. Als er dan toch een pleidooi moet worden gehouden voor verbetering – en dat is zonder enige twijfel nodig – dan ligt die mijns inziens niet in de negatie van de bestaande toestand en het voorstellen van een nieuwe ‘one-size-fits-all’-oplossing. Dat is, met alle respect voor het initiatief, al eens eerder gebeurd met het verhaal van kunstonline.info. De oplossing ligt volgens mij in het valoriseren van de meerwaarde van het bestaande netwerk van grote, middelgrote en kleine kunstbibliotheken in Vlaanderen en Brussel. Daartoe is een open geest nodig zodat ook nieuwe initiatieven en desnoods zelfs nieuwe kunstbibliotheken en verwante projecten binnen dit netwerk een kans krijgen om zich in te schakelen.
En als er toch geld moet worden besteed aan een groots project dat dient tot nut van het Groter Goed (lees: ter verbetering van het niveau van de kunstgeschiedschrijving in Vlaanderen en over Vlaamse kunst), laat het dan structurele steun zijn om het netwerk van bestaande kunstbibliotheken te optimaliseren en beter zichtbaar te maken.
In de herfst van vorig jaar kwamen in de Fundação Calouste Gulbenkian in Lissabon de bibliothecarissen van de belangrijkse kunstbibliotheken ter wereld bij elkaar om te praten over de toekomst van de kunsthistorische bibliografie en de verdere ontwikkeling van Artlibraries.net. [6] Dit internationale project, dat oorspronkelijk werd opgezet door de Universiteitsbibliotheek van Karlsruhe, ontsluit via een gedistribueerde metacatalogus de catalogi van de belangrijkste kunstbibliotheken ter wereld. Van het Getty Research Institute in Los Angeles tot het Zentralinstitut für Kunstgeschichte in München, van de bibliotheken van het Metropolitan Museum of Art in New York tot de National Art Library van het Victoria & Albert Museum in Londen, van het Kunsthistorisches Institut in Firenze tot de bibliotheek van het Rijksmuseum in Amsterdam. Er was géén bibliotheek uit Vlaanderen/Brussel/België te bekennen, iets waar men zich in Lissabon terecht vragen over stelde. Laat ons hiernaar streven: Eis als gebruikers dat alle kunstbibliotheken in Vlaanderen samen voldoende worden ontsloten en geprofessionaliseerd om als netwerk Kunstbibliotheek Vlaanderen een aanvraag te kunnen indienen voor opname in Artlibraries.net. Een groot deel van het werk is daarmee al gedaan. Met beperkte steun moet het mogelijk zijn om voort te bouwen op wat nu al bestaat en dit op een hoger niveau te tillen. Dit alternatief is duurzamer en heeft meer kans op slagen en op snel resultaat. Want zoals Jorge Luis Borges schreef: ‘A book is not an isolated being: it is a relationship.
Noten
1 http://2010.vlabidoc.be/search/results/kunst (laatst bezocht: 02/03/2011)
2 Art Libraries Journal, jrg. 33 (2008), nr. 3. ISSN 0307 4722. Special issue: Art libraries and art librarianship in Flanders.
3 Een exemplaar van het manifest, dat niet officieel is gepubliceerd, bevindt zich in de bibliotheek van de Boekmanstichting in Amsterdam (signatuur E02-156).
4 http://www.muhka.be/verzamelt_beeldbib.php?la=nl (laatst bezocht: 02/03/2011)
5 Arne Van Staeyen, Musea verdelen onderling kunstbibliotheek, in Gazet van Antwerpen, 6 oktober 1998.
6 http://www.artlibraries.net (laatst bezocht: 02/03/2011)
