Global Navigation System
Van kunst wordt vaak gezegd dat ze een beeld geeft van de werkelijkheid. Neemt men dit letterlijk, dan zou men kunnen zeggen dat zij de wereld in kaart brengt. Met de tentoonstelling GNS (Global Navigation System) in Palais de Tokyo wil Nicolas Bourriaud niet alleen aantonen dat de topografie nog steeds een belangrijke invalshoek is voor de hedendaagse kunstenaar; hij beweert ook dat de plaatsbeschrijving belangrijke sleutels kan aanreiken voor een beter begrip van de hedendaagse kunst.
Sinds de ontdekkingsreizen van Magellaen en Francis Drake hebben wetenschappers en kunstenaars met de meest gesofisticeerde apparatuur, van microscopen tot satellietcamera’s, elke vierkante meter van de wereld opgemeten en afgebeeld. Zij beschrijven niet enkel meer de aarde en haar gesteldheid, maar ook de manier waarop er geleefd wordt, de wijze waarop de mens zich verplaatst en de economische, sociale en politieke constellaties die ons handelen definiëren en afbakenen. Niet toevallig omschrijft ook Francesco Bonami, directeur van de vijftigste Biënnale van Venetië, zijn tentoonstelling als een landkaart. De verschillende tentoonstellingen ziet hij als eilanden in een archipel, elk met hun eigen karakter, waartussen de beschouwer navigeert en zijn eigen parcours uitstippelt.
Hebben kunstenaars en wetenschappers de wereld beschreven en afgebeeld, dan hebben politici en staatslieden haar verdeeld en bezet. Topografie is niet alleen een middel om de wereld te kennen, ze wordt ook gebruikt om de wereld politiek en militair te controleren. Het Global Navigation System geeft het individu een grotere bewegingsvrijheid, maar biedt ook technieken om hem beter in het oog te houden.
Met GNS knoopt Nicolas Bourriaud weer aan bij zijn eerste tentoonstellingen. In Il faut construire l’Hacienda (CCC Tours, 1991) waren meerdere kunstenaars vertegenwoordigd die we nu in GNS terugvinden, en ook toen zocht Bourriaud een precair evenwicht tussen de utilitaire en de contemplatieve functie van het kunstwerk, tussen zijn plastische en zijn ‘toegepaste’ kwaliteiten. Deze esthetische strategie noemde hij réalisme opératoire.
Bourriaud ziet wél een fundamenteel verschil tussen de geografie van de kunstenaars en die van de wetenschapper en de politicus. De artistieke topografie is volgens hem wezenlijk dynamisch. Ze is niet gedacht vanuit de ruimte, maar vanuit een ruimtelijke organisatie van de tijd. In die zin heeft Global Navigation System niet alleen maatschappelijke implicaties, maar kan de tentoonstelling ook gelezen worden als een metafoor voor de kunst. Bourriaud beschrijft de hedendaagse kunst als een off shore zone, een domein dat niet volledig in de maatschappij geïntegreerd is, maar er ook niet volledig buitenstaat. De kunstenaar houdt afstand, maar is geen neutrale waarnemer. “De hedendaagse kunst […] organiseert afwisselend expedities in het hart van de realiteit, om zich daarna weer terug te trekken in het comfort dat door het extraterritoriale geboden wordt. Kunst is een kaart van de wereld die constant van de ene schaal naar de andere verspringt, van 1:100.000 tot 1:1.”
De laatste decennia hielden veel kunstenaars zich bezig met de sociale, politieke en economische mechanismen van de realiteit. Liever dan beelden te maken, ageerden ze binnen de werkelijkheid zelf. Ze riepen de werkelijkheid niet op, maar bespeelden haar op ware grootte. Ze schilderden of fotografeerden geen ideeën, maar voerden ze concreet uit. Global Navigation System toont hoe de kunstenaar vanuit zijn belangstelling voor topografie opnieuw de vraag stelt naar de afbeelding. Daarbij bewegen de kunstenaars zich tussen beleving en distantie, tussen de letterlijke afbeelding van de werkelijkheid en haar abstrahering. In veel gevallen wordt de wereld gereproduceerd met behulp van een soort knip-en-plaktechniek. De imaginaire landkaarten van Wim Delvoye, de Mental Maps van Franz Ackermann of de wereldkaart waarop Nicolas Milhé enkel de fiscale paradijzen heeft aangegeven: ze tonen allemaal hoe problematisch het is om het gefragmenteerde en het geglobaliseerde karakter van de huidige wereld in één beeld te vatten.
De gefilmde mentale landschappen van Dominique Gonzalez-Foerster gaan, evenals het werk van Pierre Joseph – een uit het hoofd getekend plan van de Parijse metro – over de relatie tussen topografie en geheugen. De collages van Jakob Kolding, die voor de verandering eens geen plannen of landkaarten voorstellen, sluiten dan weer aan bij de avant-gardistische ideeën van de Russische constructivisten. Zijn Strategies for Regulation, zijn Case Studies of Spacial Planning and Local Initiatives of zijn Analysis of Social Space zijn, net als de collages van Thomas Hirschhorn, zowel het resultaat van nostalgisch utopisme als van concreet engagement. Het Citizenship Project van Matthieu Laurette, die getracht heeft om voor zichzelf zoveel mogelijk paspoorten te verzamelen, behandelt problemen van territorium en identiteit, migratie en nationalisme. Eenzelfde (onmogelijk) verlangen om de werkelijkheid te beheersen door haar te benoemen, spreekt uit de pogingen van Aleksandra Mir om elke straat in Tokio een naam te geven.
Ondanks de pertinentie van het onderwerp is Global Navigation System geen boeiende tentoonstelling geworden. Wellicht kan een dergelijk thema ook beter worden uitgespit in een diepgaande studie met historische referenties dan in een vluchtige tentoonstelling. Doordat de hedendaagse wereld niet meer in (klassieke) beelden te vatten is, vertrekt de kunstenaar vaak van informatie in plaats van observatie. De formele kwaliteit van de topografische beelden is daardoor vrij beperkt, en de ruimtelijke opstelling zorgt niet voor de noodzakelijke meerwaarde. Anderhalf jaar na de opening van Palais de Tokyo blijkt dat Jérôme Sans noch Nicolas Bourriaud de kwaliteiten van deze architecturaal interessante ruimte in hun eigen voordeel hebben kunnen aanwenden. Ondanks de met veel aplomb aangekondigde vernieuwing blijkt deze Parijse Kunsthalle hoe langer hoe meer een vrij conventionele tentoonstellingsruimte te zijn.
• Global Navigation System loopt nog tot 7 september in Palais de Tokyo, 13 avenue du Président Wilson, 75116 Parijs (01/47.23.54.01; www.palaisdetokyo.com).
