Hito Steyerl
Een ijzeren slag klinkt door de zalen van het Van Abbemuseum. Een film toont hoe Hito Steyerl met een beitel en een hamer inslaat op een beeldscherm. Symbolisch, want de beitel raakt niets. In haar werk bespeelt Steyerl het oorzaak-gevolgdenken. Ze haalt gebeurtenissen uiteen en plaatst de losse elementen op alternatieve wijze weer bijeen. Ze combineert fabuleuze elementen met de harde feiten van politiek machtsmisbruik en economische ontwikkelingen. Dat resulteert in een relaas vol ogenschijnlijke toevalligheden, waarin een nieuwe waarheid aan het licht komt. Precies dat spanningsveld is het sterke punt in deze expositie, die tien jaar van Steyerls werk overspant. De videowerken en de enkele installaties zijn ondergebracht in een strak modernistisch ontwerp, verzorgd door Studio Miessen.
Steyerl (1966) is schrijver, filosoof en kunstenaar. Ze is geboren in Duitsland, en heeft Japanse roots. In 2005 gooide ze hoge ogen met haar film November, die toen tijdens Contour in Mechelen te zien was. Het deels persoonlijke relaas van Steyerl en haar jeugdvriendin Andrea Wolf, die zich aansloot bij de Koerdische PKK en eind jaren negentig spoorloos verdween, maakte indruk. Met zelfgemaakte jeugdopnames van vechtfilms laat Steyerl zien hoe onschuldig kinderspel uit kan monden in politiek verzet met een tragische afloop.
De strijd en de verdwijning van Wolf zijn sindsdien regelmatig terugkerende elementen in Steyerls films. In het recente Are Museums Battlefields, een film gebaseerd op een lezing-performance die ze hield tijdens de Istanboel Biënnale in 2013, bezoekt Steyerl het slagveld waar Wolf de dood gevonden moet hebben. In haar zoektocht naar de afkomst van de kogels komt ze uit bij bedrijven als Siemens en Lockheed, producenten van munitie die door het Turkse leger werd gebruikt. Deze bedrijven treden daarnaast ook op als sponsors van biënnales. Musea zijn dus net zo goed slagvelden, een stelling die Steyerl onderbouwt met fragmenten uit Eisensteins Pantserkreuzer Potemkin: de opnames van de opstand zijn duidelijk geschoten in De Hermitage. Het Louvre werd slechts een publieke instelling doordat het volk in de achttiende eeuw het museum zo vaak bestormde, stelt ze.
Steyerl wijst op de nieuwe machtscentra die kunst inlijven, zoals bedrijven, banken, maar ook rijke oliestaten, die uitpakken met iconische nieuwbouw. Volg de kogels, en je ziet de gaten die ze maakten in de hippe architectuur van sterarchitecten als Zaha Hadid, Gehry, Koolhaas. Aan dat betoog voegt Steyerl met gemak nog wat Hollywoodfictie toe: Angelina Jolie als superheld kan kogels in een cirkelbaan afvuren. En die almaar in cirkels rondvliegende kogels leveren precies de gelikte computergegenereerde gatenarchitectuur van een architect als Gehry op. Gezocht? Natuurlijk. Toch is het precies die doorgedreven ‘dichterlijke vrijheid’ waarmee Steyerl indruk maakt, samen met het feit dat ze altijd trouw blijft aan die verloren vriendin. De behoefte om het verlies ongedaan te maken door die magisch rondcirkelende kogels achterwaarts te laten vliegen en zo de tijd terug te draaien, is hartverscheurend.
Haar fragmentarische wijze van werken en de onverstoorbaarheid waarmee ze haar fantasie inzet, levert telkens vlijmscherpe kritiek op. Ze richt haar pijlen op de macht, die zich steeds meer privileges toe-eigent, en steeds meer controle uitoefent op de individuele burger. Iedereen wordt in de gaten gehouden. In de recente film How Not to Be Seen, a Fucking Didactic Educational. MOV File laat de kunstenaar zien hoe we aan de controle kunnen ontsnappen. Ze laat pixels ronddansen op het asfalt van in onbruik geraakte testvlakken, beschilderd met witte strepen. Ooit waren ze bedoeld om de scherpte van luchtfoto’s te kunnen bepalen, nu zijn ze overbodig geworden. De geschiedenis van surveillance gaat naadloos over in een digitaal spel van dansende pixels, groene schermen en verdwijnende groene mannetjes, tegen een achtergrond van een gemonteerde opname van The Three Degrees, die hun meeslepende jarenzeventighit When Will I See You Again zingen. De melodie heeft een omineuze nagalm, ondanks alle vrolijkheid. Steyerls lessen in het verdwijnen tonen een digitale wereld waar pixels als figuurtjes met een vierkante box op hun hoofd de camera overnemen om uiteindelijk weg te vliegen in een drone. Zo verdwijnen is het ultieme verzet.
Overleven, vechten, is meegeven en tegendruk bieden. Dat leren we in haar recentste film Liquidity Inc. Daarin draait alles om een fragmentje Bruce Lee. De vechtkunst-acteur fluistert ons geheimzinnig toe: ‘Water can flow, water can crash, be like water.’ We volgen James Woods die, fluïde als in Lee’s filosofie, de rol van bokser voor die van zakenman inruilde. Strijd en geld zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, lijkt Steyerl te willen zeggen. Beelden van knokkende boksers wisselen af met fanatiek opflikkerende beelden van tsunami’s en van De grote golf van Kanagawa (1830), de bekende houtsnede van Katsushika Hokusai. In een provisorisch weerbericht – ‘Het weer is precies zoals je denkt dat het is’ – dat vooral financiële verschijnselen aankondigt, is sprake van een weersverschijnsel met de naam Andrea Wolf. Ook de wind heeft betekenis, die blaast mensen terug naar hun huizen, goederen terug naar de fabriek, en de fabrieken terug naar waar ze vandaan komen. Het lijken toevallige bewegingen. Toch is alles wel degelijk subtiel georkestreerd en volgt er een commentaar uit op de economie en op de manier waarop de wereld achter het geld blijft aanjagen, crisis of niet.
Het universum dat door Steyerls idiosyncratische ‘monologen’ wordt opgeroepen zit vol natuurkundige ongerijmdheden en wordt beheerst door een ‘toeval-dat-niet-bestaat’. Op koelbloedige, persoonlijke en soms humoristische wijze legt ze de gevolgen van economische ongelijkheid en machtsmisbruik bloot. Haar bewijsmateriaal, in tekst en fragmentarische films, kan dan rationeel gezien discutabel zijn, toch bevat haar betoog telkens een venijnige angel en weet ze de aandacht te vestigen op de ingewikkelde machtsstructuren die geld, geweld en kunst verbinden. Steyerl ontstijgt uiteindelijk makkelijk anekdote en aanleiding. Maar omdat deze tegelijkertijd altijd identificeerbaar blijven, is haar werk krachtig, authentiek en invoelbaar.
• Hito Steyerl, tot 22 juni in het Van Abbemuseum, Bilderdijklaan 10, 5611 NH Eindhoven (040/238.10.00; www.vanabbemuseum.nl).
