Isa Genzken: Open, Sesame!
Een van de openingstentoonstellingen van de vernieuwde Whitechapel Gallery in Londen is de eerste overzichtstentoonstelling van Isa Genzken. Genzken is een Duitse kunstenares die de laatste 30 jaar een sculpturaal oeuvre heeft opgebouwd waarin een beperkt aantal elementen, zoals vensters, architectuurmodellen of doe-het-zelfmaterialen telkens terugkomt. De expositie in Londen geeft een overzicht van het oeuvre en toont de evolutie in het denken en werken van Genzken met deze basiselementen. Belangrijker is echter dat de tentoonstelling op die manier een duidelijk beeld ophangt van de onderliggende thema’s in haar oeuvre en de evolutie van die thema’s over een carrière van 30 jaar. Open Sesame is een tentoonstelling die zich afspeelt binnen de traditionele beeldhouwkunst en architectuur en die beide uiteindelijk inzet als media voor maatschappijkritiek.
De tentoonstelling loopt van een serie readymades rond hifi-installaties omstreeks 1980 tot haar voorstellen voor Ground Zero uit 2008. Ze is min of meer chronologisch opgesteld over twee verdiepingen van het gerenoveerde gebouw. Het werk op de bovenverdieping is in een volledig andere stijl opgevat dan het oudere werk op het gelijkvloers. Het zou bijna om werk van twee verschillende kunstenaars kunnen gaan.
Bij het binnenkomen van de tentoonstelling, op de benedenverdieping dus, staat een wereldontvanger naast de ingang. Genzken plaatste het hifiapparaat in de late jaren 70 als readymade op een sokkel. De radio is een grote, zware, aluminium doos met scherp afgelijnde randen. Bovenop de wereldontvanger staan twee uitschuifbare antennes als voelsprieten. Het werk toont zich als een abstract en bijna sculpturaal volume met een gesloten en technologisch uitzicht. Tegelijk ‘ontvangt het de wereld’ via de antennes, waarmee de kunstenares suggereert dat het monumentale volume een soort verzameldoos van persoonlijke ervaringen en verhalen kan zijn. Deze readymade is op het eerste gezicht een vreemde keuze als introductie op de overzichtstentoonstelling, maar het idee van een monumentaal volume dat een wereld van ervaringen herbergt, komt keer op keer terug. Dat is het duidelijkst in twee andere werken die Genzken van antennes heeft voorzien: een sculpturaal betonnen blok en een maquette van de postmoderne Sonytoren in Manhattan. Maar hetzelfde thema komt evengoed naar voor in Meister Gerhard (1983), een grote, zwarte houtsculptuur die eruitziet als de koning in een schaakspel en die verwijst naar de Duitse kunstenaar Gerhard Richter, met wie ze toen een relatie had. Genzken plaatst haar werk doelbewust in een klassieke traditie van monumentale beeldhouwkunst, maar gebruikt daar een moderne, architecturale vormentaal voor, waarbij ze verwijst naar de complexe realiteit van de persoonlijke verhalen die onder het abstracte oppervlak schuilgaan. De betonnen en polyester vensters die zo prominent de gelijkvloerse verdieping innemen, zijn wellicht nog de meest doorgedreven uitwerking van deze combinatie van sculpturale traditie en complexe intimiteit.
Het vervolg van de tentoonstelling op de bovenste verdieping levert een volledig andere ervaring op. Behalve enkele maquettes voor gebouwen in Berlijn is er nog maar weinig sprake van monumentale sculpturen. Hier zijn geen objecten op een sokkel te vinden, maar een bijna rommelige verzameling van stoffen, paspoppen, rolstoelen of winkelwagentjes. De installaties deinen uit over de vloer en de wanden. Het geheel eindigt met de voorstellen van Genzken voor Ground Zero, waarin ze pleit voor een meer menselijke invulling van de plek. Genzken toont haar voorstellen via een soort maquettes, ruw ineengezette schaalmodellen, gemaakt met plastic vellen, namaakbloemen, huishoudelijke voorwerpen. Ze stelt een hospitaal voor, een 24/7-discotheek, een kerk of een herdenkingstoren. Niet toevallig zijn het gebouwen die een openbare sociale functie hebben, in tegenstelling tot de typische verzameling kantoortorens die op dit moment op de plek gebouwd wordt. Waar Genzken in het eerste deel van de tentoonstelling, op de gelijkvloerse verdieping, bij herhaling verwijst naar de monumentale kwaliteit van sommige Manhattantorens, bekritiseert ze met de Ground Zero-collectie op de bovenverdieping de beperkte maatschappelijk rol die de kantoortorens belichamen. Waar ze beneden nog antennes op de Sonytoren plaatst en het gebouw opvat als een letterlijke wereldontvanger met een monumentaal, sculpturaal uitzicht, ontmantelt ze hier de formele monumentaliteit van dit soort gebouwen om plaats te maken voor intense sociale ervaringen: religie, feest, herdenking, ziekte. Ook een werk als Street Party evoceert dit soort fascinatie voor publieke samenkomsten die zodanig geïnstitutionaliseerd zijn dat er een eigen gebouwtypologie of traditie uit voortkomt.
Hoe langer je in de tentoonstelling rondwandelt, hoe meer het blijkt dat Genzken deze eerste overzichtstentoonstelling heeft opgeladen met een doelbewuste ambivalentie. Een dubbelzinnigheid die ze wellicht zelf in haar werk terugvindt. Ergens tussen de beneden- en de bovenverdieping heeft Genzken haar begrip van monumentaliteit volledig herdacht. Ze maakt de definitieve keuze voor het publieke monument en schuift het architecturale, sculpturale symbool opzij. Open, Sesame!, het bevel dat Aladdin toegang verschafte tot de schat, is hier bijna een j’accuse aan het adres van politieke en economische ‘schatkamers’, waarvan ze eist dat ze hun maatschappelijke rol opnemen. Deze keuze maakt haar recente werk kritischer en ironischer, maar verankert het tegelijk eerder in een eigentijdse sociale en politieke discussie dan in een kunsthistorische traditie.
• Isa Genzken: Open, Sesame! tot 21 juni 2009 in de Whitechapel Gallery, 77-82 Whitechapel High Street, London E1 7QX (metro Aldgate East) (020/7522.7888; www.whitechapelgallery.org).
